ابن سینا، از فلسفه و طب تا مصادره شدن توسط یهودیان + فیلم و تصاویر

منظور از Physician یا پزشک در این فیلم، اصلاً ابن سینا نیست بلکه منظور شخصیت «رابرت کول» است. و اما هدف فیلم این است که نشان دهد در ایران، علم در حال پیشرفت بود، اما مثلث «شاهان مست»، «امام و ملاها» و «سلجوقیان وحشی»، هر کدام به طریقی، مانع و مخالف با آن شدند.

نقد کامل، نقدی است که در چارچوب یک نگاه کلی، به هر سه لایه ی تم، محتوا، و قالب و تکنیک اثر هنری بپردازد. در ادامه به بررسی فیلم پزشک (The Physician)، پرداخته می شود.

در این فیلم، یک جوان مسیحی آنگلوساکسون با نام رابرت کول، از انگلیس به راه می افتد و در پی آوازه ی جهانی ابن سینا، به اصفهان می آید تا از او درمان بیماری ها را یاد بگیرد. در بین راه عاشق دختری یهودی می شود به نام «ربکا» که او هم اتفاقاً به اصفهان می آید. پس از یک سلسله اتفاقات در اصفهان، این دو به هم می رسند.

تـم فیلـم

تم فیلم، معمولاً ایده ی نخستینی است که در فکر هنرمند وجود دارد و به نوعی، همان غایتی است که قرار است در نهایت به مخاطب، القا شود. این تم، وقتی اثرگذار است که به صورت یک روح واحد و کلی، بر فیلم، حاکم شود. در فیلم پزشک، این روح حاکم، «تقابل علم و دین» و «مخالفت دین مداران با علم» است و غایت فیلم، القای این است که جریان کلیسا در دوران قرون میانه در منطقه ی اروپا و جریان Imam and his Mullahs در دوران بعد از قرون میانه در ایران، با علم مخالفند و به خاطر همین بوده است که روند تاریخی پیشرفت علم در ایران، شکست خورده و ادامه ی آن، به غرب، منتقل شده است.

خط قرمز در تصویر زیر، خط شکوفایی علم است که مبتنی بر فیلم پزشک، در دوران امپراطوری روم، غرب سردمدار آن بوده است (چنانی که در روایت ابتدای فیلم، گفته می شود) و پس از آن، به دلیل حاکمیت کلیسای مسیحی، این شکوفایی علمی، به ایران رفته است و پس از آن، با ظهور جریان های اسلامی در ایران، این شکوفایی علمی، از ایران به غرب، منتقل شده است.

محتـوای فیلـم

محتوای فیلم، نسبتی است که میان تم فیلم و قالب و تکنیک آن، در جهت بیان درونیات هنرمند، برقرار می شود و در واقع، بسط هنری تم فیلم است. در فیلم پزشک، محتوای فیلم، نگاهی است که فیلم ساز به مفاهیمی هم چون علم، دین، بیماری، پزشک، تاریخ و ...، و نسبت میان آنها دارد. نسبتی که در باطن و در درون نَفْس هنرمند، میان این مفاهیم برقرار می شود، و در جهت همان تم فیلم قرار دارد و در قالب یک قصه و داستان، ظهور می کند و به مخاطب عرضه و القا می شود، محتوای فیلم است که به شدت با قالب فیلم، در هم تنیده است و هر گاه این امتزاج و در هم تنیدگی قالب و محتوا، کم باشد، اساساً کار هنری، صورت نگرفته است. این امتزاج و درهم تنیدگی، بایستی در نفس هنرمند، انجام بگیرد و قالب و محتوا، باید با هم بجوشند نه اینکه ابتدا محتوا را جدای از قالب، تصور کرده و سپس برای آن، قالب انتخاب شود؛ بلکه محتوا باید خود، قالب خاص خود را گزینش کند و هر محتوایی در هر قالبی، بیان نخواهد شد.

در فیلم پزشک، Physician به معنای پزشک است و نه طبیب. طبیب باید حکیم باشد و فقط چنین انسان هایی هستند که حق دارند امراض انسان را درمان کنند و این هم از عجایب و عبرت های این روزگار است که افرادی به صرف گرفتن یک مدرک دانشگاهی در حوزه ی جسم و بدن انسان و کمترین توجهی به نفس و روح انسان، در مورد وجود انسان، نظر می دهند. حکیم، کسی است که بدن انسان را مجزای از نفس و روح او نمی بیند (مانند منتقدی که تم و محتوا و قالب اثر هنری را منفک از هم نمی بیند) و طی یک سیر از کل به جزء و از عالم اجمال به عالم تفصیل، علت امراض را یافته و آن علت را علاج می کند، نه اینکه معطوف به جسم و فعل و انفعالات شیمیایی آن بشود. در پزشکی جدید، منظور از روان، همان فعل و انفعالات شیمیایی بدن و ترشحات غدد مختلف بدن است که منشأ رفتار انسان معرفی می شود و این پزشکی، اصلاً متعرض نفس و روح انسان نمی شود. مصداق تقریباً فعلیت یافته ای از روی کرد حکیمانه به طبّ، «ابن سینا» است که اساس طب او بر نسبت انسان با خلقت و تناسب أخلاط انسانی با فصول طبیعی است و اساساً طبیعت در این نگاه، طبیعت نامیده می شود چون چشمه و مخزن و منبع طبایع چهارگانه است. حد اعلای این نگاه در حکمت طب و طبابت، حضرت رسول اکرم (ص) است که در ادعیه، به عنوان «طبیب نفوس» خوانده می شود.

فیلم The Physician یا Der Medicus، البته دقیقاً همین نگاه به ابن سینا و نیز به علم را هدف گرفته است چرا که آن چیزی که تحت عنوان Medicine در جهان جدید شکل گرفته است، به لحاظ مبنایی با آن چیزی که در نزد تفکر ابن سینا به عنوان طبّ، شناخته شده است، متفاوت است و این پزشکی امروز، امتداد دقیق و کامل طبّ ابن سینا نیست. این فیلم، مقتبس از یک رمان آمریکایی است که توسط نوح گوردون یهودی، نوشته شده است و تبعاً به لحاظ تاریخی و استنادات واقعی، کاملاً مخدوش و تحریف شده است. منظور از Physician یا پزشک در این فیلم، اصلاً ابن سینا نیست بلکه منظور «رابرت کول» است. و اما هدف فیلم این است که نشان دهد در ایران، علم در حال پیشرفت بود، اما مثلث «شاهان مست»، «امام و ملاها» و «سلجوقیان وحشی»، هر کدام به طریقی، مانع و مخالف با آن شدند و البته، جریان امام و ملاها، با رویکرد تکفیر و حکم اعدام، به شدت با علم، دانشگاه و پیشرفت، مبارزه کردند و جریان شاهان دائم الخمر، اگر چه در نهایت، در کنار حامیان علم، قرار گرفتند اما در خاطر غربی ها، هم با عنوان «ستمگر» خواهند ماند و هم با عنوان «دوست».

علم در این فیلم، به معنای ساینس است و طب ابن سینا، یک پزشکی ساینتیستیک است و این در حالی است که اتفاقاً موفقیت ابن سینا در طب، به دلیل نسبتی بوده است که با حکمت و حقایق مجرد این عالم و اندیشه ی همان جریانی برقرار کرده است که در فیلم، ذیل نام امام و ملاها، با عمامه های نمادین سیاه، افراطی و خائن و ضد علم، نشان داده می شوند. ابن سینا، خود، ملا و مولا بوده است و اگر از سوی فقها و علمای دین نقدی به او وارد شده است نه در حوزه ی طب، که در حوزه ی دیدگاه های فلسفی او بوده است. در هیچ کجای تاریخ نیامده است که ابن سینا، مأموریت آینده ی تولید علم را به غربی ها داده باشد، چنانی که در انتهای فیلم، این مأموریت را به رابرت انگلیسی می دهد.

قالب و تکنیک فیلـم

قالب هنر، زمینه ظهور تم و محتوا در بیان هنری را فراهم می کند و خود به دو لایه، تقسیم می شود: ظاهر قالب و باطن قالب. ظاهر آن، مجموعه ی مراحلی مثل میزانسن، دکوپاژ، فیلم برداری، بازی ها، صدا، نور، مونتاژ و مسایل این چنینی است و باطن آن، قصه، موسیقی، جاذبیت های تعلیق، نمادها و سمبلیسم، زبان فیلم مثلاً جدی یا کمدی، ادبیات دیالوگ ها و مسایل این چنینی است.

قصه ی فیلم، یک قصه ی تکراری هالیوودی است و فیلم البته آلمانی است. فضای شهر اصفهان، و همچنین فرهنگ و پوشش مردمان این شهر، به شدت عربی و غیر ایرانی است و شاید یکی از دلایلش هم این باشد که بخش هایی از فیلم، در مراکش ساخته شده است و اکثر بازیگرانش هم عربند. از ایرانیت مردمان اصفهان، فقط چند دیالوگ پس زمینه، آن هم به زبان عامیانه ی امروز مردم ایران وجود دارد که همان هم از زبان بازیگران در صحنه، نیست و کاملاً در مرحله ی صداگذاری، اضافه شده است و خیلی هم ناشیانه. این قدر فیلم با تاریخ ایران، غریب است که حتی مرحوم ابن سینا، «ریش پروفسوری» دارد!.

در این فیلم، چهار جریان در شهر اصفهان با هم درگیرند، حکومت یک شاه هوس ران و شراب خوار به نام علاءالدوله، جریان علمی و مدرسه ای ابن سینا، جریان اعتراضی شیعی خشن با نام Imam and his Mullahs و معترضان وحشی سلجوقی. این جریان ها، به شدت نمادین و امروزی هستند و دقیقاً در جهت انطباق با گزاره های امروز، طراحی شده اند. در نهایت، شاه پس از درمان نمادین توسط پزشک انگلیسی، فرماندهی سپاه مقابله با سلجوقیان را شخصاً بر عهده می گیرد، اما به دلیل خیانت جریان امام و ملاها از درون شهر و همکاری با سلجوقیان، شهر سقوط کرده و شاه و یارانش کشته شده و ابن سینا، با زهر، خودکشی کرده و در آخرین وصیتش، مأموریت ادامه ی روند تولید علم را به صورت نمادین، به رابرت کول انگلیسی، واگذار می کند.

این فیلم، به شدت، صورتی نمادین و سمبلیک دارد و سوای تصویرسازی امروزی جریان ها، کنار هم قرار دادن قرآن و شمشیر در یک قاب، سجده ی نهایی امام در مقابل رئیس سپاه سلجوقیان و پاسخ «هر دوی» رابرت به این پرسش سلطان علاءالدوله که ما را ستمگر می دانی یا دوست، نمای هجوم بی انضباط سلجوقیان به لشکر کلاسیک علاءالدوله و انجام عمل جراحی شاه توسط رابرت انگلیسی، در ردیف نمادگرایی دیگر این فیلم قرار دارند. رابرت، مرگ افراد را پیش از مرگشان، متوجه می شود و در جهت نجات آنها از مرگ، تلاش می کند لذا حرکت او به سمت ایران و پی ریزی حرکت علمی جدید و در واقع، نجات حرکت علمی بشر از مرگ در ایران نیز، اشاره ای است تمثیلی به همین معنا. در نگرش سمبلیسم، نقد فیلم، نزدیک به مقوله ی تعبیر و تأویل خواب می شود به نحوی که گویی هر یک از گزاره های نمادین ارائه شده در فیلم، صورت های مثالی و نفسانی خوابی است که مخاطب، در سالن تاریک سینما، دیده است و با توجه به نوع سمبلیسم، می توان به تبیین و تعبیر آن پرداخت.

رابرت، نماد انسان آنگلوساکسون مسیحی است که از انگلیس به اصفهان می رود و شاگرد زرنگ کلاس ابن سینای ساینتیست و نه ابن سینای عالِم، می شود و تمدن علمی جدید را شکل می دهد. تا قبل از چند دقیقه ی آخر، تعابیر حکیم و طبیب، در نسبت با درمان گران، استفاده می شود و در آخر فیلم، با استفاده ی هوشمندانه از واژه های «Physician» و «Hospital»، تغییر پارادایم صورت می گیرد به گونه ای که این چنین القا شود که روی کرد علمی به طبابت انسان در نزد رابرت کول در غرب، دقیقاً ادامه و امتداد همان نگاه طبی ابن سینا به انسان است.

یهودیان هم، در اصفهان هستند و در آنجا زندگی می کنند و البته امام و ملاها، مخالف آنانند و یهودیان هم مثل همیشه، مظلوم و سازگار! نشان داده شده اند. ربکا، معشوقه ی رابرت، دختری یهودی است که زن یکی از بزرگان یهودی می شود و در حالی که زن اوست، از معشوق خود یعنی رابرت، باردار می شود و در نهایت با او به لندن بر می گردد و بنیان پزشکی مدرن را می گذارد. فرزند حرام زاده ی یک مسیحی انگلوساکسون و یک دختر یهودی، همین تمدن مدرن است که به بیان این فیلم، حرام زاده و زنا زاده است. تمدن ساینتیستیک مدرن، مبتنی بر فیلم پزشک، محصول لقاح نامشروع تفکر مسیحیت انگلوساکسون و تفکر یهودی است، و رابرت و ربکا در این فیلم، دو صورت نوعی در قصه هستند که صورت مثالی دو جریان تاریخی فکری را تشکیل داده و بنیان گذاران تمدن نامشروع مدرن، خوانده می شوند.

در فیلم زیر که از دقایق تقریبا پایانی فیلم انتخاب شده است، ابن سینای خیالی فیلم ساز، کتاب دست آوردهای خود را به رابرت کول انگلیسی می دهد تا راهش را ادامه دهد؛ این اتفاق در حالی می افتد که ابن سینا با خوردن سم خودکشی کرده و در میان شعله های آتش کتابخانه اش آماده مرگی است که آن را بی مقصد! می داند:

نقد کامل، نقدی است که در چارچوب یک نگاه کلی، تم، محتوا و قالب اثر هنری را با هم ببیند و به همین نسبت، هنر دینی، هنری است که هم محتوا، هم قالب و هم تِم آن، از دین جوشیده باشد و از این روی، سینما، هنر دینی نیست و نمی توان آن را ذیل این عنوان، طبقه بندی نمود؛ اما این به آن معنا نیست که نتوان آن را به خدمت دین در آورد. سینما، مصنوع و ابداع انسان مسلمان نیست، بلکه انسان ایرانی مسلمان، پدیده ی سینما را یا از دوران طاغوت، به ارث برده است و یا وارد ایران شده است و البته ابداعی است که وجه تبلیغی و بیانی دارد و به همین خاطر، قابلیت بیان حقیقت را نیز دارد و تنها با معرفت به ماهیت آن است که می توان نسبت آن را با حقیقت تبیین کرده و آن را به خدمت دین گرفت.

سینماگران غربی، مؤمن به انسان گرایی، قائل به لیبرالیسم، مسلمان به مدرنیته و مُؤدّی به لایف استایل آمریکایی هستند و در عین حال، تسلط کاملی هم بر تکنیک و قالب سینما دارند و به این دلیل، توانسته اند در خدمت هالیوود، صورت واحد و یک پارچه، و ساختار جهان گیری را ترتیب دهند.

ما هم اگر سینمایی در خدمت دین می خواهیم، باید سینماگرانی داشته باشیم که از یک سو، مسلط بر تکنیک، و غالب بر قالب سینما باشند و از سوی دیگر، مؤمن به حقیقت دین، سالک در طریقت حق و عامل به شریعت وحی. فقط در این صورت است که می تواند سینمایی، در حد سینمای تراز انقلاب اسلامی، ظهور کند. استراتژی سینمایی و حتی هنری جمهوری اسلامی، در حوزه ی هنرهای جدید، بایستی چنین جهت و ساختاری داشته باشد و اگر نه، سینما، اسب چموشی است که به این راحتی ها، سواری نمی دهد علی الخصوص به نابلدها.

سینما و کلاً هنر مدرن، فقط شأن و حیث فردی و شخصی دارد و به زبان رایج، بیان احوال و احساسات و حدیث نفس شخص هنرمند است؛ گویی هر اثر هنری، آیینه ای که برابر درونیات نفسانی هنرمند گرفته اند و برای همین خاطر است که در تعریف هنر جدید گفته اند: «Expression of Emotions». اثر هنری، نازله ی نفسانیات و احساسات باطنی هنرمند است و اگر ما می خواهیم سینما در خدمت دین قرار بگیرد، باید نفس اهالی هنر، مسلمان و مؤمن به دین شود و هیچ راهی هم به غیر از این وجود ندارد. در غیر این صورت، سینمای سفارشی و شعاری، ایجاد می شود. سینمای سفارشی، سینمایی است که در آن، فیلم ساز از چیزی سخن می گوید که در درون نفس خودش نیست و به آن، ایمان نیاورده است؛ یک نوع «ریای هنری و سینمایی» است و به شدت شعاری. شعار، فی نفسه، بد نیست و وقتی بد و زشت می شود که پیوندی با باطن و شعور نفسانی فرد، نداشته باشد. نفس هنرمند، میدان امتزاج تم، محتوا و قالب اثر هنری است و لذا، تنها جایی که می تواند چشمه ی جوشش اثر هنریِ در خدمت دین قرار بگیرد، نفس هنرمندان است. روی کرد انتزاعی به سینما، روی کرد اشتباهی است که در آن، این سه لایه که در واقع، یک ذات واحد هستند، منتزع و منفک از هم لحاظ می شوند، در حالی که تقرب به سینما، بایستی با روی کرد تجریدی، انجام بگیرد.