اکثر افرادی که این روزها در اتفاقات شهریور و مهر ۱۴۰۱ بسیار فعال هستند، فوتبالیست های سابق، هنرپیشه های کم کار یا خارج از دور و افراد دیگری از این قبیل هستند.

چهار سال پیش وقتی در همین صفحه فرهنگی روزنامه «فرهیختگان» گزارشی تهیه می کردیم درباره اینکه بعضی از سلبریتی های ایرانی تابعیت کشورهای غربی را گرفته اند یا فرزندان شان را آنجا به دنیا آورده اند که بتوانند تابعیت بگیرند، فکر نمی کردیم که آن گزارش و آن جدول داخلش، تا این اندازه در فضای اجتماعی مورد استقبال قرار بگیرند. یکی دو سال پیش از آن، اگر چنین حرف هایی می زدید، ممکن بود مخاطبان به شما حمله کنند و بگویند حسودی می کنی، به تو چه ربطی دارد؟ پول داشته و توانسته و دلش خواسته و این کار را کرده و... اما یک چیزی در زیرنهاد جامعه فرق کرده بود که هنوز جایی اعلام رسمی نشده بود و در واکنش به آن گزارش و اتفاقات فراوان دیگری که در جامعه افتاد، به مرور خودش را نشان داد. سلبریتی ها تا چند وقت پیش از آن، بسیار مورد وثوق جامعه به نظر می رسیدند اما حالا یکی از مغضوب ترین گروه های اجتماعی بودند؛ طوری که این واژه در ادامه شکل دشنام را پیدا کرد و یکی دو ماه پیش، پرویز پرستویی، یکی از بازیگران معروف سینمای ایران، ویدیوی منتشر کرده بود که در آن می خواست کسی او را سلبریتی خطاب نکند. از دی ۱۳۹۶ تا شهریور ۱۴۰۱، جامعه ایران روزهای پر تب و تابی را گذراند.

بخشی از مطالبات جامعه در دی ماه ۱۳۹۶ به آن برمی گشت و از آن ناحیه انباشته شده بود که صدای بخشی از طبقات اجتماعی و طیف های فکری و فرهنگی، شنیده نمی شد. تمام صداها را به یک بخش به خصوص جامعه داده بودند و بخشی که خود را محذوف می دید، چاره ای نداشت جز اینکه اعلام وجود کند.

در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶ بحث بر سر پخش ربنای مرحوم شجریان از تلویزیون، لغو کنسرت ها، ورود بانوان به استادیوم ها و مسائل مختلف دیگری از این دست، در کانون مباحثات بود حال آنکه بخش دیگری از جامعه درگیر مسائلی از قبیل قانون کار، مشکل حقوق های دریافت نشده و... بودند و طوری به آنها پرداخته نمی شد که انگار اساسا وجود ندارند. چند روز مانده به اتفاقات دی ماه ۱۳۹۶ اعلام شد که قرار است نان گران شود، صدا از هیچ جایی بلند نشد.

در کمتر از یک هفته اعلام شد که قرار است عوارض خروج از کشور ۲۰۰ هزار تومان زیاد شود تمام فضای مجازی پر شد از ناله و اعتراض. همین نشان می داد که بلندگوها در جامعه دست کدام طیف و طبقه است و کدام گروه بی صدا هستند. علی کریمی، فوتبالیستی که چند ماه پیش از آن به کمپین بنفش انتخابات پیوسته بود، از درون کاخش در لواسان استوری هایی پر از اغلاط املایی در اعتراض به این عوارض ۲۰۰ هزار تومانی نوشت؛ آن هم خطاب به رئیس جمهوری که برای انتخاب شدنش آشکارا خودش را خرج کرده بود. اما چندی نگذشت که وقتی دی ماه ۹۶ رخ داد، جامعه رویکردی به شدت منفی در برابر تمام سلبریتی ها از جمله همین علی کریمی اتخاذ کرد.

کمپین لطفا نخرید که در اعتراض به گرانی ها به راه افتاد، از طرف مردمی که خودشان زیر بار این گرانی ها بودند به تمسخر گرفته شد و اتفاقا طیف و طبقه ای از جامعه با آن همدلی کرد که کمتر زیر این فشار بود؛ ازجمله محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه دولت. چه شده بود؟ آیا همه چیز به خاطر این بود که سلبریتی ها از رئیس جمهور وقت در انتخابات دفاع کرده بودند و حالا باید در دشنامی که به سوءمدیریت های او نثار می شد هم سهیم می شدند؟ بعید است مساله فقط این باشد.

مشکل آنجا بود که مردم احساس کردند این جماعت و کسانی که به سبک زندگی آنها علاقه مند هستند، صدا دارند و مطالبات شان شنیده می شود، حال آنکه باقی جامعه بی صدا شده اند. مساله ضروری نان نادیده گرفته می شود اما ۲۰۰ هزار تومان عوارض خروج از کشور، تا این حد غوغا به پا می کند. این بود که جامعه چنین واکنشی به سلبریتی ها نشان داد. اگر در آن دوران کسی فکر می کرد که دیگر هیچ کس در ایران سلبریتی ها را دوست ندارد یا اینکه لااقل در طبقات پایین اجتماع یا نقاط دور از مرکز، اینها هیچ جایگاهی ندارند، مقداری در تحلیلش زیاده روی کرده بود.

مردم در فضای مجازی، هنوز حرف از دهان یک سلبریتی بیرون نیامده، سوتی های او را می گرفتند و بدترین واکنش ها را به او نشان می دادند. اما بخش دیگری از همین مردم، دنبال ماشین فلان هنرپیشه می دویدند یا موقع عکس گرفتن با او اشک در چشمان شان جمع می شد. ما در بحث مان درون یک نسبیت محض نمی افتیم که امکان هر قضاوتی را بگیرد. بله! صدای غالب جامعه در آن دوره، یک واکنش فراگیر منفی به سلبریتیسم بود. این را نمی شود انکار کرد. دلیلش هم تبدیل شدن سلبریتی ها به نماد یک سبک زندگی، یک طبقه، یک طیف فکری و یک جهان برنده بود که صدای باقی طیف ها، طبقات و لایه های اجتماعی را می بلعید. حالا در اتفاقات شهریور ۱۴۰۱ که دامنه آن به مهر ماه هم کشیده، اوضاع کمی متفاوت است.

جریان اصلاحات که طی این سال ها لیدر مطالبات طبقه متوسط بود، به دلایل مختلفی که خارج از چهارچوب این متن هستند، مقدار زیادی از مرجعیت اجتماعی اش را از دست داده بود و از طرفی بعضی از مشکلات معیشتی، باعث همدلی هایی بین طبقه متوسط و سایر گروه های اجتماعی شد. حالا به ترتیبی که همه می دانند، مدتی است کشور درگیر اعتراضات و اغتشاشاتی نسبتا گسترده شده است. اعتراضاتی که سر ندارد، لیدر ندارد و از یک جایی به بعد، بیشتر از آن که معطوف به نتیجه باشد، فقط دنبال شدیدترین لحن برای بیان شدن و تخلیه روانی می شود. حالا همان علی کریمی که روزگاری نه چندان دور، نماد خفقان و بی صدا شدن بخشی از جامعه به نفع یک بخش دیگر بود، تبدیل می شود به تریبونی بلند و پرمخاطب که می توان از آن با شدیدترین لحن، به تخلیه روانی پرداخت. این دوره هم به احتمال قوی می گذرد و علی کریمی باز تبدیل می شود به همان آدمی که در روزهای عادی بود؛ مقداری طرفدار دارد مقدار دیگری بدخواه و چند برابر آن افراد بی تفاوت. اما مساله سلبریتیسم در این یک نفر یا تعدادی از افراد که طی این چند وقت اظهارنظرهایی تند کردند خلاصه نمی شود. آنها وقتی بخشی از جامعه دنبال چیزی به جز تخلیه روانی با شدیدترین و رکیک ترین لحن نبود، تریبون آنها شدند و این وضعیت هم می گذرد؛ اما مساله سلبریتیسم همچنان مساله ماست. البته نه تنها مساله ما، بلکه در بخش قابل توجهی از جهان تبدیل به مساله شده است.

سلاحی برای حواس پرتی

طبق جست وجوی پایگاه داده ای که توسط گرانت مک کراکن، متخصص انسان شناس انجام شده، در ایالات متحده بین سال های ۱۹۰۰ تا ۱۹۱۰، بازیگران آمریکایی ۱۷ درصد از توجه فرهنگی جامعه به افراد مشهور را دریافت می کردند؛ کمی کمتر از مجموع فیزیک دانان، شیمی دانان و زیست شناسان. کارگردانان فیلم ۶ درصد و نویسندگان ۱۱ درصد از این توجه را دریافت می کردند. بین سال های ۱۹۰۰ و ۱۹۵۰، بازیگران ۲۴ درصد و نویسندگان ۹ درصد از پوشش را در اختیار داشتند. تا سال ۲۰۱۰، بازیگران ۳۷٪ (بیش از چهار برابر توجه دانشمندان طبیعی) را به خود اختصاص داده بودند، درحالی که نسبتی که به کارگردانان و نویسندگان فیلم اختصاص داده شد به ۳٪ کاهش یافت.

لازم نیست مصاحبه های زیادی را بخوانید یا تماشا کنید تا ببینید ویژگی های اصلی که اکنون در یک سلبریتی جست وجو می شوند، پوچی و زیبایی ظاهری هستند. آنها می توانند به عنوان یک صفحه خالی استفاده شوند که هر چیزی را می توان روی آن نمایش داد. به جز چند استثنا، به کسانی که کمترین حرفی برای گفتن دارند، بیشترین امکان مطرح شدن داده می شود.

این به یک توهم جمعی در بین جوانان منجر می شود که شانس معقولی برای مشهور شدن دارند. دیگر با ادیسون و تسلا و مندلیف مقایسه نمی شوند که شانسی برای خود نبینند، بلکه با آدمی از هر جهت حتی پایین تر از خودشان مواجه می شوند که تا این حد معروف شده و باورشان می شود که خودشان هم بتوانند به آن جایگاه برسند. یک نظرسنجی از نوجوانان ۱۶ ساله در بریتانیا نشان داد که ۵۴ درصد از آنها قصد دارند به افراد مشهور تبدیل شوند.

از لحاظ سیاسی هم نقشی برای آنها تعیین شده که گاه مورد تعارض با دانش سیاسی-اجتماعی و پختگی در تصمیم گیری قرار می گیرد. در این صحنه، سلبریتی نقش اصلی دیگری هم دارد: به عنوان سلاحی برای حواس پرتی. نظرسنجی منتشر شده در IJCS که قبلا به آن اشاره شد، همچنین نشان می دهد افرادی که بیشترین علاقه را به افراد مشهور دارند، در شرایط عادی، دارای کمترین درگیری با سطح جدی سیاست، کمترین احتمال اعتراض و کمترین احتمال رای دادن هستند. به نظر می رسد که این موضوع، ادعای مکرر و خود توجیه کننده رسانه های سرگرمی ساز جریان اصلی را مبنی بر اینکه سلبریتی ها ما را به مردم متصل می کنند، از بین می برد.

اما در همان سیستم مدیای غرب، به محض اینکه افراد مشهور، نقش تعیین شده خود را فراموش می کنند، سگ های جهنمی رسانه بر سر آنها رها می شوند. لیلی آلن زمانی که برای جان لوئیس تبلیغ می کرد عزیز رسانه ها بود. گری لینه کر وقتی به فروش غذای ناسالم به کودکان پای بند بود، پشت سد آهنینی از حفاظت قرار داشت؛ اما وقتی آنها با پناهندگان ابراز همدردی کردند، تکه تکه شدند. طبیعتا وقتی پول یک شرکتی را می گیرید، قرار است دیگر به فکر خودتان نباشید.

آینده ما با این مسائل درگیر خواهد بود و به علاوه، القائات سیاسی سلبریتی ها به خالی ترین ذهن های جامعه، مساله ای است که باید مورد توجه قرار بگیرد؛ یعنی تلقین سیاسی به خاکستری ها، نوجوانان و کسانی که طبق تحقیقات مورد اشاره در بالا، کمترین ایده سیاسی را دارند و به شدت توسط القائات سلبریتی ها آسیب پذیر هستند. باید به این مهم توجه کرد که سلبریتی بیشتر در حاشیه زنده است تا متن. اکثر افرادی که این روزها در اتفاقات شهریور و مهر ۱۴۰۱ بسیار فعال هستند، فوتبالیست های سابق، هنرپیشه های کم کار یا خارج از دور و افراد دیگری از این قبیل هستند. اساسا سلبریتی همین معنا را می دهد که در ادامه به معرفی دو سلبریتی معروف جهان، اولین و آخرین مورد آن پرداخته ایم.

از برنهارت تا کارداشیان

جامعه با سلبریتی ها چگونه رقم خواهد خورد؟ اگر عنوان سلبریتی را فقط با شاخصه شهرت بسنجیم شامل خیلی از افراد می شود و فقط مختص دوران قلدری رسانه های اجتماعی نخواهد بود. چهره های مشهور، مسافران سیاره دیگری به کره زمین نیستند. آن ها همیشه بوده و هستند و حرکات و سکناتشان محل کنجکاوی مردم است اما واقعیت این است که در جهان امروز میزان اقتدار سلبریتی قرن بیست ویکمی در نسبتی عمیق و ریشه دار با دنیای جدید رسانه بازتعریف می شود. یکی از نمونه های مشهور این جنس سلبریتی ها کیم کارداشیان است که بدون هیچ فعالیت و شاخصه مهمی، دنبال کنندگان زیادی در شبکه های اجتماعی دارد.

   سارا برنهارت

این یک نمونه تاریخی از کسب شهرت است و برخی از او به عنوان اولین سلبریتی جهان یاد می کنند. سارا برنهارت در فاصله سال های ۱۸۴۴ تا ۱۹۲۳ زندگی کرد. او هنرپیشه تئاتر اهل فرانسه که عنوان «مشهورترین بازیگر زن تاریخ» را از آن خود کرده است. برنهارت دختر نامشروع یک روسپی یهودی بود و چون مادرش دوستش نداشت، از کودکی همواره طرد شده بود و برای همین همیشه به دنبال تشویق و تمجید دیگران می گشت. اوج محبوبیت او در دوران جنگ فرانسه و پروس بود. او با تبدیل اودئون به پناهگاهی برای سربازان مجروح و به زور پول و لباس گرفتن از اعیان و خواص به شهرت و محبوبیت خود افزود. این هنرپیشه تئاتر به خاطر صدای خوبش روی صحنه نمایش، طرفدارانی داشت اما شایعاتی در مورد زندگی خصوصی اش، باعث شهرت بیشتر او می شد. مثلا اینکه او پول خود را به وفور خرج می کرد، مجموعه ای از حیوانات خانگی عجیب وغریب داشت و حتی شایعه شده بود که او در تابوت می خوابد. یا مثلا می گفتند که کلاهی پرشده از خفاش به سر می گذاشته و جواهرات زیادی به خود آویزان می کرد. بعضی از لباس هایش از پوست چینچیلا و پلنگچه درست شده بودند. گفته مشهوری در مورد او است که او مدام پول کم می آورد، ولی خب، می توانست دوباره پول در بیاورد!

   کیم کارداشیان