چکیده در این مقاله تحقیقی به منظور شناسایی روشهای عملیات روانی مورد استفاده رژیم بعث عراق علیه اسرای در بند ایرانی و نیز سنجش میزان تأثیر آن روشها بر اسرا، از بین آزادگان سه شهر کشور، نمونه‌ای به حجم150 نفر انتخاب و نظرات آنان با استفاده از یک مقیاس اندازه‌گیری دارای پایایی 82% اندازه‌گیری شد. داده‌های به دست آمده با استفاده از روشهای توصیفی و استنباطی بررسی شد و نتایج آن نشان داد که عراقیها برای شکستن مقاومت اسرا، تخریب روحیه، فروپاشی انسجام و وحدت آنان و نیز تهییج و تهدید آنان از چندین روش استفاده کرده‌اند. لیکن 1ـ میزان استفاده آنان از روشهای مختلف متفاوت از یکدیگر بوده است، 2ـ شدت استفاده آنان از عملیات روانی علیه اسرا در مراحل مختلف اسارت متمایز از هم بوده است و 3ـ بعضی از اسرا بیشتر آماج عملیات روانی عراقیها قرار گرفته‌اند. واژگان کلیدی: عملیات روانی، شستشوی مغزی، تخریب روحیه، محرومیت حسی، تهدید و ارعاب مروری بر مبانی و ادبیات موضوع از زمانی‌که هانتر( ) (1956) نخستین گزارش خود را در خصوص روشهای عملیات روانی مورد استفاده ارتش چین علیه اسرای امریکایی جنگ کره منتشر کرد، تاکنون مطالعات و بررسیهای متعددی در زمینه فرآیند فروپاشی روحیه( ) و شستشوی مغزی( ) اسرای جنگی صورت گرفته است. افزون بر آن، روان‌شناسان و عصب - روان‌شناسان( ) درباره دامنه و فرآیند اثرگذاری روشهایی همچون محرومیت حسی، شستشوی مغزی و تخریب حافظه( ) مطالعات تجربی متعددی( ) را به سامان رسانده‌اند. در سطوری که در پی می‌آید پاره‌ای از یافته‌های این دو پژوهشگر مرور می‌شود. روشهای مرسوم عملیات روانی علیه اسرا هانتر (1956) در مقاله‌ای با عنوان شستشوی مغزی در چین کمونیست( ) ادعا کرده است که چینیها طی سالهای 1952 تا 1954 از روشهایی همچون محرومیت بلندمدت از خواب، محرومیت حسی و کاهش معنا‌دار وزن، علیه اسرای امریکایی استفاده کرده‌اند. به باور او، چینیها از آن‌رو از این روشها، که او آنها را شستشوی مغزی نامیده است، استفاده کرده‌اند که اولاً: اسرای امریکایی را به دادن اطلاعات و اعتراف وادار کنند و ثانیاً: آنان را متقاعد سازند که ایدئولوژی کمونیستی حاکم در چین، ایدئولوژی آزادی‌بخش است و نه ایدئولوژی توتالیتر که امریکاییها تبلیغ می‌کردند. هانتر، که یافته‌های خود را حاصل بررسی روی 2000 اسیر آزاد شده امریکایی اعلام کرده است اذعان داشته است که عملیات شستشوی مغزی چینیها توانسته است مقاومت سربازان و افسران اسیر شده امریکا را فرو پاشد و آنان را متقاعد سازد که ایدئولوژی مائوئیستی چین آنچنان که دستگاه تبلیغاتی امریکا ادعا می‌کرده است ضد انسانی و ناقض حقوق انسانها نیست. از همین روی، امریکاییها، به توصیه هانتر و سایر محققانی که اثرات اسارت روی اسرای امریکایی زندانی در چین را مورد مطالعه قرار داده بودند، اندکی پس از آزادی اسرا آنان را در قرنطینه قرار دادند تا به زعم خود، آنان را چینی‌زدایی! کنند. ادنا هانتر (1991) نیز در مقاله‌ای با عنوان اسرای جنگ فرآیند اعمال روشهای شستشوی مغزی روی اسرای جنگ را مورد تحلیل قرار داده است. او در تحلیل خود روشهای شستشوی مغزی را به شرح زیر فهرست کرده است: 1- انزوا: ( ) بر اساس این روش اسیر از تمامی حمایتهای اجتماعی( ) محروم می‌شود و هر گونه تماس او با دیگران قطع می‌شود. پیامد فوری این روش تردید فرد در مورد خویشتن( ) و وابستگی شدید او به زندانبانان خویش است‌ 2- دستکاری ادراک: ( ) در این روش اسیر وادار می‌شود برای مدتی طولانی توجه خود را به محرکی معین معطوف نماید یا یک محرک متحرک را با چشمانش تعقیب کند. در عین حال او از هر نوع واکنش دیگری منع می‌شود. 3- ایجاد فرسودگی و خستگی: بر اساس این روش اسیر وادار می‌شود تا برای چندین ساعت پیاپی به انجام فعالیتی خسته‌کننده و اغلب انزجار‌آمیز، مبادرت ورزد. پیامد این روش تضعیف توانایی روانی و جسمانی اسیر و کاهش قدرت مقاومت او است. 4- تهدید: روش تهدید مبتنی بر این اصل روان‌شناختی است که اضطراب شدید و یأس سبب فروپاشی مقاومت اسیر می‌شود. 5- دلخوشی گاه و بیگاه: ( ) در حالی‌که اسیر در معرض تهدید، انزوا، محرومیت و فشارهای متعدد روانی و جسمی قرار می‌گیرد، گاهی نیز عوامل انگیزشی مثبتی برای او فراهم می‌شود تا بر اثر آنها خود را از حیث روانی تسلیم عوامل زندان و اردوگاه کند. 6- نمایش اقتدار و دانایی مطلق: ( ) زندانبانان با بهره‌گیری از روشهای مختلف چنین به اسیر القا می‌کنند که آنها و نظامشان مظهر قدرت، اقتدار، دانایی و برتری مطلق‌اند. هدف این روش آن است که احساس مقاومت و ندامت در اسیر ایجاد شود. 7- تحقیر و توهین: ( ) عوامل اردوگاه برای فروپاشی مقاومت اسرا و ترغیب آنان به همکاری، شخصیت آنان را زیر سؤال برده و آنها را با القاب زننده و توهین‌آمیز خطاب می‌کنند پیامد مستقیم این روش کاهش عزت نفس( ) او و ایجاد احساس پوچی و بی‌معنایی است. 8- مجبور ساختن به انجام کارهای بیهوده: بر اساس این روش، اسرا به صورت فردی یا گروهی وادار می‌شوند تا فعالیتهای بیهوده، پیش ‌پا افتاده و بی‌معنی را انجام دهند. برای نمونه، ساعتهای متوالی به نخ‌کردن دهها سوزن! وادار می‌‌شدند. هدف اصلی اینگونه روشها آن است که اسیر وادار شود تا در طول دوران اسارت بی‌چون و چرا از فرامین عوامل اردوگاه اطاعت کند. هانتر و هستند( ) (1984) در تحقیقی با عنوان کنترل فکر( ) فرآیند شستشوی مغزی اسرای جنگی را بررسی کرده‌اند. آنان نشان داده‌اند که در سالهای نیمه دوم قرن بیستم میلادی زندانبانان و اداره‌کنندگان اردوگاههای اسرای جنگی برای فروپاشی مقاومت اسرای جنگی و مطیع‌کردن آنان از یافته‌های علومی همچون روان‌شناسی اجتماعی بهره گرفته‌اند. برای مثال، آنان نشان داده‌اند که زندانبانان با بهره‌گیری از فنونی همچون قدم به درگاه خانه( ) و به مرگ بگیر تا به تب راضی شود( ) به رام‌کردن اسیر مبادرت می‌ورزند. در روش قدم به درگاه خانه (روش گام به گام) ابتدا از اسیر خواسته می‌شود تا اقدام کوچکی را انجام دهد و یا به یک سؤال پیش پا افتاده پاسخ دهد، بررسیها نشان داده است که «قبول تقاضای کوچک اولیه، احتمال پذیرش تقاضای بزرگ بعدی را بسیار بالا می‌برد». (کریمی، 1377، ص 186). کریمی تأکید کرده است که روش گام به گام همان روش شستشوی مغزی است که در جنگ کره چینیها نسبت به سربازان اسیر امریکایی به کار بردند؛ بدین صورت که بازجویان چینی می‌کوشیدند تا پاسخگویی به یک سؤال پیش پا افتاده را از اسیران بخواهند و همین که فرد پاسخ به سؤالات پیش پا افتاده را آغاز کرد و به پاسخگویی به این سؤالات ادامه می‌داد، سؤالات مهم‌تر و اساسی‌تر نیز مطرح می‌شد. (ص 186) اما، در روش دوم بر خلاف روش اول، ابتدا خواسته بسیار بزرگی مطرح می‌شد، برای نمونه، از اسیر می‌خواستند تا یکی از هم‌بندان خود را به قتل برساند، اسیر با رد این درخواست بزرگ متعهد به پذیرش خواسته‌های کوچک‌تری می‌شد. برای مثال، مدتی پس از آنکه او از به قتل رساندن یکی از هم‌بندان خود اجتناب ورزید، از او خواسته می‌شد تا گفتگوهای سیاسی و اعتراض‌آمیز هم‌بندانش را به اطلاع مقامات اردوگاه برساند. سگال( ) و دیگران (1976) نیز روشهای عملیات روانی ژاپنیها را روی اسرای امریکایی جنگ جهانی دوم مورد مطالعه قرار داده‌اند. آنان نشان داده‌اند که ژاپنیها با بهره‌گیری از فنونی نظیر کنترل همه‌جانبه، القای ترس و وحشت و آموزش مستمر و خسته‌کننده به تغییر عقیده اسرای امریکایی مبادرت می‌ورزیدند. سارجنت (ترجمه سیف بهزاد و صالحی، 1372) برخی از روشهای مورد استفاده روسها را در عملیات روانی علیه زندانیان سیاسی و اسرای جنگی بررسی کرده‌اند. محرومیت از خواب، کاهش جیره غذایی، ایجاد اضطراب، وادار‌کردن زندانی به حبس ادرار و مدفوع و تابانیدن مستقیم چراغهای پرنور به چهره زندانی در حین بازجویی و بازجوییهای مکرر از جمله شایع‌ترین روشهای مورد استفاده روسها علیه اسرا و زندانیان بوده است. به باور سارجنت این روشها «مغز را خسته و برانگیخته می‌سازد و در نتیجه مرحله وقفه حفاظتی سریع‌تر شده و فرد را در موقعیت تلقین‌پذیری قرار می‌دهد» (ص 317). ویکتور فرانکل، روانپزشکی که در جنگ جهانی دوم به اسارت آلمانی‌ها درآمد، در کتابی با عنوان انسان در جستجوی معنی (ترجمه صالحیان و میلانی، 1374) برخی از روشهای عملیات روانی آلمانها علیه اسرای زندانی را گزارش کرده است؛ محرومیت از خواب، تحقیر شخصیت، کاهش جیره غذایی و تهدید به مرگ از جمله روشهایی‌اند که فرانکل از آنها نام برده است. فرانکل در زمینه تحمیل بی‌خوابی بر اسرا می‌نویسد: وحشتناک‌ترین لحظه‌ها در بیست و چهار ساعت زندگی اردوگاهی ساعت بیداری بود. زیرا خواب ما را در سپیده دم گرگ و میش با نواختن سه سوت پاره می‌کردند. ما را بی‌رحمانه از خواب ناشی از خستگی مفرط و رؤیاهای شیرین‌مان جدا می‌کردند و در این زمان بود که باید با کفشهای خیس خود، که به ندرت می‌توانستیم پاهای دردناک و آماس کرده خود را در آن فرو بریم، کشمکش کنیم (ص 52). او در خصوص تحقیر شخصیت اسرای زندانی نیز می‌نویسد « هر یک از ما اسرا پیش از اسارت فکر می‌کردیم کسی هستیم در حالی که در زندان برای ما کمترین ارزشی قائل نبودند. (ص 94) فرانکل، همانند هانتر، تأکید می‌کند که روشهای مورد استفاده عوامل اردوگاه بر اسرا تأثیر عمیقی می‌گذاشت. او از جمله مهم‌ترین آن آثار را واپس‌روی( ) اسرا می‌داند. منظور از وا‌پس‌روی آن است که فرد در اثر استرس و فشارهای جسمی و روانی فوق از حیث رفتاری به مراحل کودکی باز می‌گردد و رفتاریهایی همچون گریه، التماس، کثیف‌کردن خود و ... از او سر می‌زند که تنها در دوران کودکی غیرعادی تلقی نمی‌شوند. برای نمونه فرانکل می‌نویسد «یک روز صبح صدای گریه کسی را شنیدم که او را آدم شجاع و با وقاری می‌شناختم. این مرد مثل کودکان گریه می‌کرد زیرا پس از کشمکش فراوان با کفشهایش که برایش کوچک شده بود نمی‌توانست پاهای آماس کرده‌اش را در آن بگذارد» (ص 52) رو‌‌تلج( ) و دیگران (1979)، در تحلیلی جامع، نشان داده‌اند که اعتقاد راسخ افراد اسیر به ارزشهای ماندگار و فرامادی موجب افزایش مقاومت آنان در برابر فشارهای روانی و فیزیکی ناشی از اسارت و اقدامات برنامه‌ریزی شده عوامل اردوگاه برای فروپاشی مقاومت آنان، می‌شود. با وجود این، این نویسندگان نیز تأکید می‌کنند که گاهی دامنه و تعداد روشهای مورد استفاده عوامل اردوگاه آنچنان شدید است که هر اسیری را از پای درمی‌آورد. پاره‌ای از محققان نشان داده‌اند که همه اسرا به یک اندازه آماج روشهای روانی و عملیات روانی کارکنان اردوگاه قرار نمی‌گرفتند. برای مثال هانتر (1991) نشان داده است که اسرای دارای درجات بالا، افسران اطلاعاتی و فرماندهان اسیر و افراد دارای تحصیلات بالاتر بیش از سایر اسرا آماج عملیات روانی قرار می‌‌گرفتند. او در تأیید ادعای خویش به یافته‌های به دست آمده از مطالعات صورت گرفته در خصوص اسرای جنگ کره و اسرای جنگ ویتنام اشاره می‌کند. به اعتقاد او کارکنان اردوگاه دقت و توان خویش را صرف اسیری می‌کردند که همکاری او آنان را در تحقق مقاصد و مأموریتهای خویش یاری رساند. از مجموع مطالعات و بررسیهای انجام شده در زمینه روشهای عملیات روانی مورد استفاده علیه اسرای جنگی، می‌توان آن روشها را به روشهای زیر خلاصه کرد: 1- شستشوی مغزی و کنترل فکر؛ 2- تخریب روحیه؛ 3- فروپاشی انسجام و وحدت اسرا؛ 4- تهییجی، اغوا‌گرانه و دلخوشیهای گاه‌گاهی؛ و 5- ایجاد اضطراب و تهدید و ارعاب. تکنیکهای عملیات روانی و ساز و کارهای عصبی ـ روانی آن همانگونه که در آغاز این مقاله نیز گفته شد صاحب‌نظران علوم رفتاری و نیز عصب - روان‌شناسان درباره مکانیسم تأثیر پاره‌ای از روشهای مورد استفاده علیه اسرا و زندانیان مطالعات تجربی متنوعی را انجام داده‌اند. محرومیت حسی (و انزوا)، محرومیت از خواب، تهدید و ایجاد اضطراب و ایجاد فرسودگی و خستگی جسمی و روانی از جمله روشهایی‌اند که در مورد آنها بیشتر مطالعه شده است. دونالد هب روان‌شناس فیزیولوژیک کانادایی، از جمله نخستین کسانی است که در خصوص اثرات انزوا و محرومیت حسی به مطالعات تجربی اقدام کرده است. هب به کمک همکارانش اتاقک کوچکی تعبیه کردند و از گروهی دانشجو خواستند تا در ازای دریافت 20 دلار در آن اتاقک خود را حبس کنند. در آن آزمایش از دانشجویان خواسته می‌شد تا «روی تختخواب کوچکی دراز بکشند، بازوانشان را در داخل لوله‌ها، ‌چشمانشان با عینکهای مات پوشیده شده و شنوایی آنان به وسیله دستگاه تهویه صدادار پنهان شده بود، به هنگام لزوم به دانشجویان غذا و آب می‌دادند، اما از آنان خواسته بودند که در موارد دیگر تا زمانی که ممکن است بی‌حرکت بمانند» (محی‌الدین، 1374، ص 122) در واقع هب و همکارانش آزمودنیها را در شرایط انزوای کامل و محرومیت حسی مطلق، قرار داده بودند. بیشتر آزمودنیها در 48 ساعت اول آزمایش، تسلیم شدند و از ادامه آزمایش سر باز زدند. تعداد کمی از آنها تا چند ساعت بعد از آن به آزمایش ادامه دادند. تأثیر محرومیت حسی بر این گروه و حتی بر گروهی که تا 48 ساعت در انزوا به سر برده بودند، شگفت‌انگیز بود. آنان دچار اختلال ذهنی شده بودند و از حل مسائل ساده عاجز بودند. افزون بر آن، آنها به شدت تلقین‌پذیر شده بودند و همچنین قادر به استفاده از اطلاعات ذخیره شده در حافظه خود نبودند و نیز، علائمی از اختلالات ادراکی و ناتوانی در قضاوت صحیح در آنان دیده می‌شد. آزمایشات و مطالعات بعدی نیز کمابیش به یافته‌هایی شبیه یافته‌های هب دست یافتند. عظیمی (1350) آثار محرومیت حسی را به شرح زیر فهرست کرده است: 1- اختلال و آشفتگی ذهنی؛ 2- اختلال در ادراک پدیده‌ها و حتی اختلال در ادراک زمان و مکان؛ 3- افزایش تلقین‌پذیری؛ و 4- اختلال در عواطف و ایجاد احساس سوء‌ظن، تردید و ترس. اثرات بی‌خوابی مزمن نیز، که اغلب بر اسرا اعمال می‌شد، مورد مطالعه قرار گرفته است. تحقیقات نشان داده است که چنانچه فردی برای مدت چهار تا پنج روز از خواب محروم شود کارکرد شخصیت او تحلیل می‌رود و خلق، ادراک، حافظه و قدرت استدلال او به شدت آسیب می‌بیند، به تعبیر معنوی و خدایی (1365) پس از چهار تا پنج روز بی‌خوابی «فرد احساس می‌کند، نسبت به امور بی‌علاقه و بی‌تفاوت می‌شود. احساس فزاینده خستگی همراه با کاهش هشیاری و چرت‌زدنهای متوالی باعث می‌شود که فرد در رفتار خود دچار انحراف و خطا گردد» (ص23) هاوری و لیند (ترجمه غفرانی و قراچه‌داغی، 1376) نیز یافته‌هایی در تأیید اثرات شدید بی‌خوابی بر توانمندیهای شناختی افراد ارائه کرده‌اند. به باور آنان «بعد از چهار تا پنج شب محرومیت از خواب، افراد مضطرب، تحریک‌پذیر و ناتوان از تمرکز به نظر می‌رسند ... این افراد زودتر در مقابل سائقهای ابتدایی خود، مانند غذا خوردن، به زانو درمی‌آیند» (ص 35). سارجنت (ترجمه سیف بهزاد و صالحی، 1372) نشان داده‌اند که ایجاد ترس و وحشت در زندان و اردوگاه، موجب اختلال مغزی قربانیان می‌شود. به باور او افزایش استرس حاصل از عملیات روانی روی قربانیان موجب اختلال در قضاوت، افزایش تلقین‌پذیری و حتی از هم گسیخته‌شدن الگوهای رفتاری و فکری آنان می‌شود. سؤالات اساسی بر اساس مطالب فوق می‌توان به طرح سؤالات اساسی زیر پرداخت: 1- رژیم بعث عراق در عملیات روانی خود علیه اسرای ایرانی، چه میزان از روشهای فروپاشی مقاومت و شستشوی مغزی استفاده کرده است؟ 2- بعثیها در عملیات روانی خود چه میزان تلاش کرده‌اند که روحیه اسیران ایران را تخریب کنند؟ 3- مسئولان اردوگاههای اسرا در عراق تا چه اندازه عملیات روانی خود را معطوف از بین بردن وحدت، همبستگی و انسجام اسرای ایرانی کرده‌اند؟ 4- عراقیها در تلاش برای تأثیرگذاری بر اسرای ایرانی چه میزان از محرکهای تهییج‌کننده و تحریک‌آمیز بهره گرفته‌اند؟ 5- عوامل رژیم عراق چه میزان از روشهای ایجاد ترس و اضطراب علیه رزمندگان ایرانی در بند، استفاده کرده‌اند؟ 6- آیا بین میزان استفاده عراقیها از روشهای مختلف عملیات روانی علیه اسرای ایرانی، تفاوتی وجود داشته است؟ 7- میزان تأثیر هر یک از روشهای عملیات روانی عراقیها بر اسرای ایرانی، چقدر بوده است؟ روش‌شناسی جامعه آماری. جامعه آماری این تحقیق شامل همه آزادگانی است که دست‌کم یک‌سال در اردوگاههای عراق زندانی بوده‌اند. حجم نمونه و روش نمونه‌گیری. حجم نمونه این تحقیق بر اساس فرمول نمونه‌گیری تا‌کمن در سطح خطای 05/0‌، 180 نفر برآورد شد. اما، در عمل به دلیل دسترسی نداشتن به برخی آزادگان، حجم نمونه واقعی به 150 نفر تقلیل یافت. 150 نفر آزاده موردنظر از سه شهر تهران (با حجم 59 نفر)، سنندج (با حجم 30 نفر) و اصفهان (با حجم 60 نفر) انتخاب شدند. ابزار اندازه‌گیری. برای سنجش نظرات آزادگان در خصوص روشهای عملیات روانی مورد استفاده عراقیها و میزان تأثیر هر یک از آن روشها، از یک مقیاس 45 ماده‌ای استفاده شد. این مقیاس از پنج خرده‌مقیاس تشکیل شده است. شاخصهای هر یک از آن خرده‌مقیاسها در جدول 1 درج گردیده است. جدول 1) خرده مقیاسهای ابزار اندازه‌گیری و شاخصهای هر یک خرده مقیاس شاخصها 1- شکسن مقاومت و شستشوی مغزی 1- انزوا و محرومیت حسی 2- دسترسی نداشتن به اطلاعات (رادیو، تلویزیون، روزنامه، نامه‌های ارسالی) 3- ممانعت از تجمع و تعامل اسرا با یکدیگر 4- تحقیر شخصیت 5- اعتراف‌گیری 6- تحمیل بی‌خوابی 7- فرسودگی جسمی 8- کاهش جیره غذایی 9- حبس ادرار و مدفوع 10- بیمار ساختن 11- عطف توجه به محرکهای خاص 12- بازجوییهای خستنه‌کننده و طولانی 13- ارایه آموزشهای طولانی 14- دلخوشیهای گاه‌گاهی 2- تخریب روحیه 1- ایجاد جو بی‌اعتمادی در بین اسرا 2- نشر اخبار کذب در مورد خانواده 3- رواج‌دادن شایعات مربوط به فوت رهبران ایران 4- ارایه اسناد ساختگی در مورد رابطه ایران و رژیم صهیونیستی 5- نمایش اقتدار خویش 6- رواج دادن شایعات مربوط به قیام مردم ایران علیه نظام 7- پخش کردن بوهای نامطبوع و مشمئزکننده در خوابگاه‌ها 8- استفاده از ظروف غیربهداشتی 3- فروپاشی انسجام 1- ایجاد تفرقه بین اسرای سپاهی و ارتش 2- پخش مطالب تفرقه‌انگیز بین اسرای شیعه و سنی 3- تحریک اسرای اقوام مختلف علیه یکدیگر 4- ممانعت از برگزاری نماز جماعت 5- نشر شایعاتی درباره رفتارهای غیراخلاقی برخی اسرا 6- استفاده از معدود اسرای تسلیمی به عنوان عامل 4- تهییج و اغوا 1- توزیع تصاویر جنسی و نمایش صحنه‌های تحریک‌آمیز 2- تطمیع 3- عرضه مواد خوراکی مطلوب در برخی شرایط و سپس درخواست همکاری 4- قدم به درگاه خانه 5- تهدید و ارعاب 1- تهدید به اعدام 2- اعدام نمادین (و در برخی شرایط اعدام واقعی) 3- شلاق زدن در انظار دیگران 4- استفاده از شک الکتریکی 5- استفاده از دستگاه دروغ‌سنج پایایی مقیاس 45 ماده‌ای با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ محاسبه شد. نتایج به دست آمده نشان داد که مقیاس از پایایی بسنده‌ای (82% = Alpha) برخوردار است. یافته‌ها در سطور زیر یافته‌های تحقیق به تفکیک سؤالات اساسی تحقیق گزارش می‌شود. 1- میزان استفاده از روشهای کاهش مقاومت یافته‌های تحقیق نشان داد که عراقیها از بین 14 روش فروپاشی مقاومت و شستشوی مغزی، بیش از همه از پنج روش زیر استفاده کرده‌اند: - در انزوا قرار دادن اسرا (با میانگین 85/3) - تحقیر شخصیت (با میانگین 70/3) - تحمیل بی‌خوابی (با میانگین 68/3) - کاهش جیره غذایی (با میانگین 50/3) - بازجوییهای مکرر (با میانگین 45/3) میزان استفاده عراقیها از هر یک از 14 روش شکستن مقاومت و شستشوی مغزی اسرای ایرانی بر اساس طیف 5 درجه‌ای در نمودار 1 ترسیم شده است. نمودار 1: میزان استفاده عراقیها از انواع روشهای شکستن مقاومت اسرا (بر اساس میانگین) یافته‌های حاصل از سنجش نظرات آزادگان نشان داد که در مجموع عراقیها از همه 14 روش شکستن مقاومت و شستشوی مغزی استفاده کرده‌اند. لیکن، میزان بهره‌گیری آنها از برخی روشها بیش از سایر روشها بوده است. 2- تخریب روحیه عراقیها به خوبی دریافته بودند که رزمندگان ایرانی سرشار از روحیه انقلابی و مذهبی‌اند و به همین سبب بخشی از اقدامات عملیات روانی خود را هم در جبهه‌ها و هم در اردوگاههای اسرا، معطوف تخریب و تضعیف روحیه آنان کردند. میزان استفاده آنان از هر یک از هشت روش مورد بررسی در این تحقیق، بر اساس نظرات آزادگان مورد بررسی، در نمودار 2 درج شده است. نمودار 2: میزان بهره‌گیری عراقیها از روشهای تخریب روحیه همانگونه که نمودار 2 نشان می‌دهد عراقیها برای تخریب روحیه اسرای ایرانی از 3 روش شایعه فوت رهبران جمهوری اسلامی، نمایش قدرت و توان کاذب خویش و نشر اکاذیب در مورد خانواده اسراء، بیش از روشهای دیگر استفاده کرده‌اند. 3- فروپاشی انسجام عراقیها می‌دانستند که یکی از عوامل مؤثر حفظ روحیه اسرا و شکستن مقاومت آنان، وحدت و انسجام آنها است. به همین سبب ارتش عراق برای فروپاشی این ویژگی موردنیاز اسرا، از روشهای مختلفی بهره گرفته است. حاصل نظرات آزادگان مورد بررسی در خصوص میزان استفاده عراق از هر یک از روشهای کاهش انسجام اسرا، در نمودار 3 درج گردیده است: نمودار 3: میزان استفاده عراق از روشهای کاهش انسجام اسرای ایران همانگونه که نمودار 3 نشان می‌دهد عراقیها برای از بین بردن انسجام و وحدت اسرای ایرانی، اقوام مختلف ایرانی (اعم از ترک، کرد، لر، فارس و ...) را علیه همدیگر تحریک می‌کردند و هم در بین اسرا شایعه می‌کردند که عده‌ای از اسرا مرتکب رفتارهای خلاف مانند سرقت، روابط خلاف اخلاقی و جز آن شده‌اند. آنان از این طریق می‌خواستند بر نگرش اسرا نسبت به یکدیگر تأثیر بگذارند و آنان را علیه یکدیگر بشورانند. برای نمونه یکی از اسرا می‌گوید: «به یکباره در بین گروهی از اسرای لر شایعه می‌کردند که ترکها جاسوسی آنها را کرده‌اند و یا شایع می‌کردند که ترکها سهم کردها را برای خود برداشته‌اند». 4- تهییج و اغوا برانگیختن احساسات و عواطف یکی از روشهای شایع عملیات روانی عراقیها علیه اسرای ایران بود. آنان با آگاهی از اینکه اغلب اسرای ایرانی در سنین جوانی قرار دارند تلاش می‌کردند تا با توزیع مطالب و تصاویر جنسی و نمایش صحنه‌های برانگیزاننده و شهوانی، اسرا را از حیث هیجانی، عاطفی و انگیزشی تحریک کنند؛ چه، آنان احتمالاً می‌دانسته‌اند که با افزایش سطح برانگیختگی هیجانی و جنسی میزان تلقین‌پذیری افراد افزایش و مقاومت آنان در برابر پیامهای دشمن تقلیل می‌یابد. حاصل نظرات پاسخ‌دهندگان در مورد میزان استفاده عراقیها از هر یک از روشهای تهییجی و تحریکی در نمودار 4 درج گردیده است: نمودار 4: میزان استفاده از روشهای تهییجی همانگونه که نمودار 4 نشان می‌دهد عراقیها از روشهای تهییجی، به ویژه تطمیع اسرا در برطرف‌‌کردن نیازهای احساسی و ارائه تصاویر و عکسهای شهوانی، در حد متوسط بهره گرفته‌اند. 5- تهدید و ارعاب روش ایجاد اضطراب و ترس شدید در اسرا از جمله روشهای شایعی است که از دیرباز در اردوگاههای اسرا استفاده می‌شده است. میزان استفاده عراقیها از اشکال مختلف این روش در نمودار 5 درج شده است. نمودار 5: میزان استفاده عراق از روشهای تهدید و ارعاب نمودار 5 بیانگر آن است که عراقیها از بین روشهای تهدید و ارعاب، بیش از همه از دو روش شلاق‌زدن در انظار دیگران برای وادار کردن دیگران به همکاری و «تهدید به اعدام و پخش اخبار مربوط به اعدام برخی آزادگان» استفاده کرده‌اند. مقایسه میزان استفاده از روشهای پنج‌گانه مقایسه میانگین‌های مربوط به پنج روش یاد شده نشان داد که عراقیها بیش از همه از روش شکستن مقاومت و شستشوی مغزی و پس از آن از روش تخریب روحیه استفاده کرده‌اند. به عبارت دقیق‌تر، عراقیها در وهله اول در پی آن بوده‌اند تا با استفاده از یک یا چند روش از روشهای شکستن مقاومت، افکار و اذهان اسرای ایرانی را تحت کنترل خود درآورند و آنان را به همکاری با ارتش عراق و عوامل حزب بعث ترغیب کنند. در وهله دوم در صدد آن بوده‌اند تا با بهره‌گیری از یک یا چند روش از هشت روش تخریب روحیه، روحیه اسرای ایرانی را در هم شکنند و آنان را دچار استیصال و درماندگی کنند. رابطه سن اسرا با میزان استفاده عراقیها از روشهای عملیات روانی برای بررسی رابطه سن اسرا با استفاده عراقیها از روشهای پنج‌گانه عملیات روانی از آزمون آماری همبستگی اسپیرمن استفاده شد. نتایج به دست آمده در جدول 2 درج شده است. جدول 2: رابطه سن اسرا با میزان استفاده عراقیها از روشهای عملیات روانی متغیرها میزان همبستگی سطح معنی‌دار سن با شستشوی مغزی 19/0 05/0 سن با تخریب روحیه 22% 01/0 سن با کاهش انسجام 33% 01/0 سن با تهدید و ارعاب 7/0 - سن با تهییج 29/0 01/0داده‌های درج شده در جدول 2 بیانگر آن است که: 1- با افزایش سن اسرا تا حدودی بر میزان استفاده عراقیها از روشهای شکستن مقاومت و شستشوی مغزی (برای اعتراف‌گیری) افزوده شده است. 2- با افزایش سن بر میزان استفاده عراقیها از روشهای تخریب روحیه افزوده شده است. 3- با افزایش سن از میزان استفاده عراقیها از روشهای کاهش انسجام و تهییجی کاسته شده است. به عبارت روشن‌تر، عراقیها در سنین بالا عمدتاً از روشهای شستشوی مغزی و تخریب روحیه استفاده کرده‌اند و در سنین پایین اغلب از روشهای تحریک‌آمیز و روشهای تفرقه‌آمیز بهره گرفته‌اند. رابطه مدت اسارت و میزان استفاده عراقیها از روشهای عملیات روانی برای بررسی رابطه مدت اسارت اسرای ایرانی و میزان استفاده عراق از عملیات روانی علیه آنان از آزمون آماری همبستگی پیرسون استفاده شد. جدول 3: رابطه مدت اسارت و میزان استفاده عراق از عملیات روانی متغیر‌ها ضریب همبستگی سطح معنی‌دار رابطه مدت اسارت و میزان عملیات روانی 38/0 01/0 نتایج به دست آمده در جدول 3 نشان می‌دهد بین مدت اسارت اسرا و میزان استفاده رژیم بعث از عملیات روانی علیه ایران همبستگی معنادار معکوسی وجود دارد. این بدان معنا است که با افزایش زمان و مدت اسارت اسرا، از میزان و شدت عملیات روانی عراقیها علیه آنان کاسته می‌شده است. یا به تعبیر دیگر، عراق در روزها و ماههای آغازین اسارت اسرا بیش از ماهها و سالهای بعدی اسارت آنان از روشهای عملیات روانی علیه آنها استفاده می‌کرده است. میزان تأثیر عملیات روانی عراق روی اسرا میانگین تأثیر عملیات روانی عراق بر روی اسرای ایرانی در پنج مؤلفه زیر محاسبه شد: - از بین بردن مقاومت - تضعیف روحیه - کاهش روحیه همبستگی و انسجام گروهی - تحریک و تهییج - ایجاد ترس و اضطراب نمودار 6: میزان تأثیر عملیات روانی عراق بر اسرای ایرانی نتایج به دست آمده در نمودار شماره 6 نشان می‌دهد که میزان تأثیر عملیات روانی عراقیها روی اسرا در حد متوسط بوده است. لیکن، از بین پنج مؤلفه مورد بررسی بیشترین میزان تأثیر بر ایجاد ترس و اضطراب و نیز بر تضعیف روحیه در آنان متمرکز بوده است. کمترین میزان تأثیر نیز مربوط به دو مؤلفه تحریک و کاهش همبستگی بوده است. به عبارت دیگر، در حالی که رژیم بعث عراق با عملیات روانی خود توانسته است روحیه اسرا را تا حدودی تضعیف و در آنان ترس و اضطراب ایجاد کند، نتوانسته است از نظر جمعی آنان را تحریک و اتحاد و همبستگی آنان را از بین ببرد. رابطه میزان استفاده عراق از عملیات روانی و میزان آسیب‌پذیری اسرا برای بررسی رابطه میزان استفاده عراق از عملیات روانی و میزان تأثیر آن بر اسرا از آزمون آماری همبستگی پیرسون استفاده شد. جدول 4: رابطه میزان استفاده عراق از عملیات روانی و تأثیرپذیری متغیر‌ها ضریب همبستگی سطح معنی‌دار میزان استفاده از عملیات روانی و میزان تأثیر‌پذیری اسرا 42/0 01/0 نتایج به دست آمده در جدول 4 نشان می‌دهد که بین دو مؤلفه میزان استفاده عراق از عملیات روانی و میزان تأثیرپذیری اسرا، رابطه معنادار و مثبتی وجود دارد. به عبارت دیگر، با افزایش میزان استفاده عراق از روشهای عملیات روانی، میزان آسیب‌پذیری اسرا نیز افزایش یافته است. بنابراین، از این یافته می‌توان نتیجه گرفت که در مجموع عملیات روانی عراق توانسته است تا حدودی بر رزمندگان در بند ایرانی تأثیر بگذارد. نتیجه‌گیری نتایج این تحقیق نشان داد که: 1- عراقیها در طول چند سالی که هزاران تن از آزادگان ایرانی را در اختیار داشته‌اند از انواع روشهای عملیات روانی علیه آنان استفاده کرده‌اند. 2- به نظر می‌رسد عراقیها از ساز و کارهای مختلف روان‌شناختی، عصب‌شناختی و فیزیولوژیکی برای از پای درآوردن اسرای ایران بهره گرفته‌اند. 3- عراقیها از روشهایی همچون: تحقیر شخصیت، انزوا و ایجاد اختلال در کارکرد مغز، ایجاد ناامنی شدید و عمیق روانی، ایجاد فرسودگی جسمی و ذهنی، ایجاد ابهام و سردرگمی، تحمیل بی‌خوابی و کاهش جیره غذایی بیش از سایر روشها استفاده کردند. 4- عراقیها در عملیات روانی خویش علیه آزادگان ایرانی در پی آن بوده‌اند تا: - مقاومت آنان را در برابر خواسته‌های عوامل اردوگاهها در هم شکنند؛ - آنان را به همکاری با عوامل تبلیغاتی و اطلاعاتی خود وادار کنند؛ - روحیه جمعی و انسجام گروهی آنان را از میان بردارند؛ - آنان را مطیع اوامر خویش سازند؛ - از آنان برای مطامع تبلیغاتی، تأثیر نهادن بر روحیه نیروهای خودی، نیروهای ایران و حتی عوامل خارجی، بهره گیرند؛ و - آنان را به دادن اطلاعات و یا پیوستن به ارتش بعث و گروهکهای اپوزیسیون ترغیب کنند. 5- هر چند نظرات پاسخ‌‌دهندگان و نیز سایر شواهد، بیانگر آن است که رژیم بعث عراق در عملیات روانی علیه اسرا در دستیابی به برخی از اهداف خویش چندان موفق نبوده است؛ اما بررسیهای عمیق‌‌تر بیانگر اثرات بلندمدت عملیات روانی رژیم عراق روی اسرای ایرانی است‌. چه محققانی همچون هانتر (1991) نشان داده‌اند که اثرات عملیات روانی در اردوگاهها در سطح اثرات کوتاه‌مدت محدود نمی‌ماند بلکه تا سالها بعد نیز ممکن است بتوان ردپای آن را در اسرا و حتی خانواده‌های آنان، مشاهده کرد. هانتر خود در یک مطالعه طولی نشان داده است که سه دهه پس از اتمام جنگ همچنان برخی از اسرا از نشانه‌هایی مانند آشفتگی ذهنی، فراموشی، گم‌گشتگی، اندوه عمیق، برانگیختگی شدید، بی‌قراری، پرخاشجویی و تکانشگری و ضعف روحیه رنج می‌برند. نویسندگان این مقاله امیدوارند در مقاله‌های بعدی هم به بررسی روشهای مورد استفاده اسرای ایرانی برای مقابله با عملیات روانی عراق بپردازند و هم اثرات ماندگار اسارت را از حیث ابعاد عملیات روانی تحلیل کنند و هم راه‌کارهایی برای کاهش اثرات عملیات روانی دوران اسارت به دست آورند. یادداشت - سارجنت، ویلیام (1372)، فیزیولوژی برگشت از عقیده سیاسی و شستشوی مغزی (ترجمه فرخ سیف بهزاد و ایراندخت صالحی) تهران: نشر صدوق - کریمی، یوسف (1377)، روان‌شناسی اجتماعی. تهران: نشر ارسباران - فرانکل، ویکتور (1374)، انسان در جستجوی معنی (ترجمه نهضت صالحیان و مهین میلانی)، تهران: درسا - عظیمی، سیروس (1350)، رفتارشناسی، تهران، چاپ آریانا - محی‌الدین، مهدی (1372)، روان‌شناسی احساس و ادراک، تهران: نشر دانا - معنوی، عزالدین و خدایی، فربد (1365)، خواب و رؤیا از دیدگاه پزشکی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. - هاوری، پیتر و لیند، شرلی (1376)، خواب و بی‌خوابی (ترجمه محی‌الدین غفرانی و مهدی قراچه‌داغی)، تهران: نشر گفتار - Hunter, E.j (1991), “Prisoner of war: Read Justment and Rehabilitation. “Handbook of military psychology. Edited by A.D. Mangelsdorff and R. Gal. Johnwiley and sons. - Hunter, E. (1956), “Brainwashing in Red China.” www. Psychological operation society. - Hunter, E.J. and Hestand, R. (1984), Thought Control. “USAFA. Symposiun of brain washing. - Segal, j. et al. (1976), “long-term psychological and physical effects of the POW expevience.” San diego, CA. Naval Health Research Center. - Rutledge, H. et al. (1979), “Human values andl prisoner of war.” journal of Environment and Behavior, 11, 227-244.