عملیات روانی در پاناما عملیات دلیل شروعگردآوری و ترجمه: مجید خادمیاشاره در سال 1367، نیروهای امریکایی در پی اوج‌گیری اختلاف بین این کشور و دولت پاناما برای سیطره بر منطقه استراتژیک کانال پاناما آن کشور را به بهانه صدور مواد مخدر، همکاری با قاچاقچیان مواد مخدر و … هدف حمله نظامی قرار دادند. امریکا زمانی که از روی کار آمدن رئیس جمهور وابسته به خود در آن کشور ناامید شد با تهاجم سنگین نظامی، کشور کوچک و فقیر پاناما را اشغال و از طریق عملیات روانی این روند را تسریع نمود. مقاله حاضر اشغال پاناما را از منظر کارکرد عملیات روانی امریکا مورد بررسی قرار می‌دهد و سعی دارد شیوه‌های به کار گرفته شده توسط این کشور را به تصویر بکشد. شاید بتوان گفت عملیات پاناما نخستین عملیات روانی موفق امریکا پس از شکست سنگین در ویتنام بود که در احیای مجدد ساختار عملیات روانی این کشور بسیار مؤثر واقع شد. حضور گردانهای عملیات روانی عملیات سپر صحرا و توفان صحرا از جمله نتایج اولیه موفقیت‌آمیز این عملیات بود. مقدمه نخستین باری که پس از جنگ ویتنام بسیاری از مردم امریکا کلمه عملیات روانی را شنیدند، در ارتباط با آخرین مرحله از عملیات پاناما بود. مردم امریکا تعدادی از سربازان گروه عملیات روانی را که به مدت 24 ساعت با استفاده از بلندگوهای قوی که تمامی ساختمان سفارت واتیکان را محاصره کرده بودند و موسیقی راک کرکننده‌ای را اجرا می‌کردند از طریق تلویزیون دیدند، جایی که ژنرال نوریگا پناهنده شده بود. محاصره تا زمانی که ژنرال نوریگا نتوانست بیشتر تحمل کند و تسلیم نیروهای امریکایی شد، ادامه داشت. بیشتر مردم امریکا فنون اجرا شده در خارج از سفارت واتیکان را به عنوان عملیات روانی در ذهن خود دارند، چرا که در حقیقت، عملیات روانی در عملیات دلیل مشروع در واقعه بیرون سفارت واتیکان که از طریق مطبوعات بزرگ‌نمایی شد، بر سایر جنبه‌های عملیات برتری داشت. طرح احتمالی عملیات روانی و مقدمه دشمنی در پاناما سالها پیش از عملیات دلیل مشروع آغاز شد. مواد عملیات روانی شامل نوارهای از پیش ضبط شده رادیویی و تلویزیونی، نسخه‌های اصلی برنامه‌های رادیویی و مطالب نوشتاری که گاهی به صورت چند پیام و طرح تجلی می‌یابد، است. فرمانده نخستین گردان عملیات روانی، گردانی که مسئولیت منطقه پاناما را عهده‌دار بود، به عنوان فرمانده نیروهای ویژه در درگیریهایی که به وجود می‌آمد انتخاب شد. آنها مجبور نبودند مدت زمان زیادی منتظر بمانند. در طول بهار 1988 نوریگا تبلیغات ضد امریکایی را افزایش داد و سربازان خود را به درگیری با نیروهای امریکایی تشویق کرد. نیروهای امریکایی با افزایش عوامل نظامی شامل پلیس نظامی، یک تیپ از نیروهای پیاده نظام و سه تیم سخنران عملیات روانی، به تبلیغات و اقدامات نیروهای پانامایی پاسخ دادند. گروه چهارم عملیات روانی با توجه به مشخص نبودن زمان درگیری، برای آشنا کردن تیمهای سخنران با موقعیتهای واقعی و در موقعیتهای جنگی آنها را به نقاط مختلف می‌بردندکه نتیجه این اقدام آموزش تمامی اعضای تیم بود. در حالی که تنش افزایش می‌یافت، تیمهای بلندگو، خود را نیروی حامی نیروهای امنیتی امریکا در مقابل اعتراضات اعضای نیروهای دفاعی و پاناما و گردان تشریفات پاناما یافتند. تیمهای بلندگو اهمیت و ارزش استفاده از نوارهای از پیش ضبط شده و دست‌نوشته‌ها را که پیش از عملیات دلیل مشروع کم ارزش بودند به اثبات رساندند. در ماه می سال 1989 نوریگا بعد از انتخاب گوئیلرمو اندرا به عنوان رئیس جمهور، انتخابات را غیر قانونی اعلام کرد. این اقدام نوریگا به وخیم‌تر شدن شرایط داخلی و روابط بین‌المللی پاناما منجر شد. افزایش تنش و ناآرامی در پاناما نیاز به یک سناریوی جنگی را به خوبی نشان می داد. سوم اکتبر سال 1989 نیروهای دفاعی پاناما دست به کودتای نافرجام زدند. نوریگا در پاسخ به این اقدام، رهبران نیروهای نظامی را پاکسازی کرد و تنها کسانی را که به آنها اطمینان داشت در سمت خود باقی گذاشت. کودتا عدم محبوبیت او را در میان نیروهای نظامی پاناما نشان داد و بعد از این کودتا، فرآیند عملیات روانی بسیار سریع شد. در حالی که مخالفت و نارضایتی گروهی از مردم در پاناما به همراه تبلیغات ضد امریکایی در این کشور افزایش می‌یافت، نگرانی در مورد امنیت نیروها و منافع امریکا در پاناما نیز گسترش می‌یافت. دست‌نوشته‌ها و شعارها بر ضد نیروهای امریکا بر روی دیوار شهرهای پاناما، افزایش تهدید بر ضد منافع امریکا و همین طور کاهش رفاه مردم پاناما راه دیگری جز برنامه‌ریزی و آمادگی برای یک عملیات نظامی تمام عیار باقی نمی‌گذاشت، نخستین فرمانده عملیات روانی از سوی ژنرال استینر انتخاب شد. در حالی که یکی از اعضای ستاد مشترک نیروهای جنوب پیش از ورود نیروهای تهاجمی به پاناما انتخاب و به این کشور اعزام شده بودند، در تاریخ 18 اکتبر 1989، دو روز بعد از آنکه یکی از اعضای نیروهای نظامی امریکا در پاناما به همراه همسرش از سوی نیروهای نظامی پاناما مورد اذیت و آزار قرار گرفتند، گروه بیست نفره ویژه ضربت جنوب به پاناما اعزام شد. نیروهای ویژه عملیات روانی در پاناما عبارت بودند از: گردان یکم عملیات روانی، یک هسته پیشرو ارتباطی، گروه بلندگو، گروه چهارم عملیات روانی که قبلاً مستقر شده بودند، تیم پخش ده هزار واتی رادیویی ای.ام، عملیات روانی رادیویی و تلویزیونی ولانت سولو که از طریق هواپیماهای گروه 193 عملیات ویژه گارد ملی هوایی پنسیلوانیا و افسران عملیات روانی فرماندهی جنوب امریکا پشتیبانی می‌شدند. عملیات دلیل مشروع بیستم دسامبر 1989 انجام شد. گروه بلندگوی حاضر در پاناما شامل 5 تیم بود که با واحدهای پشتیبانی مشخصی در ارتباط بودند. سایرگروههای بلندگو نیز با واحدهای جنگی پشتیبانی‌شان اعزام می‌شدند. نیروهای مخالف نیروهای دفاعی پاناما در حدود 12800 سرباز، گارد ملی، پلیس و نیروی مقاومت بودند، اما تنها چهار هزار نفر از این نیروها را می‌توان جزء سربازان نظامی طبقه‌بندی کرد. نیروهای زمینی پاناما عبارت بودند از: دو گردان پیاده نظام، پنج گروهان پیاده نظام سبک، سربازان سواره نظام و دو گردان خدمات عمومی که تجهیزات آنها شامل 28 خودروی زرهی بود. نیروی هوایی پاناما، پانصد سرباز به همراه مجموعه‌ای از عوامل شناسایی، هواپیماهای حمل و نقل و آموزشی و بالگردهای غیرمسلح را شامل بود. نیروهای دریایی پاناما شامل چهارصد ملوان مجهز به تعداد زیادی قایقهای گشت، قایقهای معمولی و لنج بود. افزون بر این، نیروهای نیروگاه شامل هجده گردان شبه نظامی بود. پیش از آغاز عملیات، نیروهای امریکایی در پاناما شامل سیزده هزار نفر می‌شدند که عبارت بودند از: تیپ 193 پیاده نظام، یک گردان از لشگر 7 پیاده نظام، یک گردان مکانیزه از لشگر پیاده نظام، دو گروهان نیروی دریایی و یک دسته دژبان هوایی و دریایی. اندکی پس از آغاز عملیات نیز چندین هزار سرباز ـ با هواپیما ـ به نیروهای قبلی اضافه شدند. این نیروها یک تیپ ترکیبی از لشگر82 هوابرد، هنگ 75 پیاده نظام و نیرویی برابر با پنج یا شش گردان نیروهای عملیاتی ویژه را شامل می‌شد. نیروهای عملیات ویژه نیز عبارت بودند از: نیروهای ویژه ارتش، نیروهای زمینی، هوایی، نیروهای دریایی و واحدهای ویژه نیروی دریایی، پرسنل عملیات ویژه نیروی هوایی و کارشناسان عملیات روانی. بعد از عملیات و پس از گذشتن چند روز، چندین هزار سرباز دیگر به نفرات قبلی اضافه شدند؛ بیشتر این سربازان از لشگر 7 پیاده نظام، تیپ16 دژبان و واحدهای عملیاتی روانی و امور غیرنظامی بودند و برای جایگزینی با نیروهای نظامی و شرکت در عملیاتهای حفظ ثبات و کمک به تشکیل دولت جدید پاناما انتخاب شده بودند که با نیروهای امریکایی مستقر در پاناما به منظور انجام عملیات و حمایت از عملیات دلیل مشروع تعداد آنها به 27 هزار نفر رسید. در حدود 22 هزار نفر از نیروهای امریکایی به عنوان اعضای رسمی نیروهای ویژه موسوم به آتلانتیک، پاسیفیک، بیونت، سمپر و یا نیروهای ویژه نظامی غیررسمی موسوم به نیروهای سبز، سیاه، آبی، سفید و قرمز، در عملیاتهای نظامی شرکت کردند. تأثیر تیمهای بلندگو با آغاز عملیات، یگان هوابرد که مسئولیت تأمین امنیت آمادور ـ مکان مورد علاقه ما و پاناما ـ را بر عهده داشت، به دلیل نیاز به حفاظت عملیات نیروهای امریکایی نتوانستند پیش از آغاز عملیات شهروندان امریکایی را از محل عملیات تخلیه کنند. این وضعیت بغرنج و تمایل به رساندن حداقل تلفات و خسارت به نیروهای دشمن ارزش ویژه‌ای به تیمهای بلندگوی عملیات روانی بخشید. گردان امریکایی، نیروهای دفاعی پاناما را که بخشی از شهر آمادور بودند به محاصره خود در آوردند. با آغاز روز، نیروهای ویژه امریکایی به طور منظم تأمین امنیت منطقه را برعهده گرفتند. زمانی که درخواستهای اولیه به منظور متقاعد کردن نیروهای دفاعی پاناما برای تسلیم شدن با شکست مواجه شد، فرمانده نیروهای امریکایی محتوای برنامه‌های گروههای بلندگو را تغییر داد. نیروهای امریکایی به نیروهای دفاعی پاناما هشدار دادند که آنها نمی‌توانند در برابر قدرت آتش گلوله‌های نیروهای ما مقاومت کنند. این در حالی بود که نیروهای ما در یک اقدام نمایشی قدرت سلاحهای خود را از سلاح سبک به خمپاره 105 میلی‌متری افزایش دادند. تغییر در برنامه‌های گروههای بلندگو، نیروهای دفاعی پاناما را به تسلیم شدن متقاعد کرد. پایان این عملیات منجر به نجات شهر آمادور با کمترین تلفات و خسارت شد. تفنگداران دریایی امریکا در روستای لاچوررا واقع در حومه شهر پاناما و در پایگاه نیروهای هوایی هوابرد با مقاومت شدید نیروهای دفاعی پاناما و گردان تشریفات روبرو شدند. بعد از ظهر همان روز در حالی که تفنگداران دریایی امریکا شب را آتش‌بس اعلام کردند، تیم بلندگو درخواستهای تسلیم نیروهای پاناما را پخش کرد. درخواست‌های تسلیم نیروهای پاناما در زمان ممنوعیت استفاده از اعلامیه‌های عبور بی‌خطر (امان‌نامه) پخش شد. مقاومت از سوی نیروهای پاناما اوایل صبح روز بعد متوقف شد و هیچ گونه درگیری دیگری صورت نگرفت. اعضای نیروها دفاعی پاناما و گردان تشریفات بدون درگیری در حالی که اعلامیه‌های عبور بی‌خطر را که استفاده از آن در طول شب ممنوع شده بود در دستهایشان تکان می‌دادند خود را تسلیم نیروهای امریکایی کردند. فعالیتهای گروههای عملیات روانی به جز حمایت از گروههای بلندگو موارد زیر را شامل می‌شد: پخش اعلامیه عبور بی‌خطر، پخش برنامه‌های تلویزیونی و رادیو موج ای.ام، پخش پوسترهای افراد تحت تعقیب و پوسترهایی که اعضای نیروهای دفاعی و گردان تشریفات درخواست می‌کرد در ازای پول، اسلحه‌های خود را تحویل دهند، همان طور که توجیه بوش رئیس جمهور وقت امریکا در مورد دخالت امریکا در پاناما برای مردم مهم بود، آگاه کردن مردم محلی از قصد و هدف امریکا در پاناما به منظور جلب حمایت آنها نیز مهم بود، سه ابتکار عمل که ارتش امریکا را در راستای آگاه کردن مردم محلی یاری رساند، عبارت بودند از: انتشار روزنامه‌های اسپانیایی زبان، پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی به وسیله هواپیمای ولانت سولو. برنامه‌های رادیو و تلویزیون که تماماً به زبان اسپانیایی پخش می‌شد، اهداف امریکا و همچنین آموزش روشهایی برای کاهش خطر مجروح شدن غیرنظامیان پانامایی را پخش می‌کرد. پخش این برنامه‌ها تأثیر بسزایی در کاهش تعداد افراد زخمی غیرنظامی داشت. برنامه‌های تلویزیونی اکثراً از کانال ملی دو پاناما پخش می‌شد، اداره این کانال بر عهده ارتش پاناما بود. نیروهای ویژه عملیات روانی در هشتم ژانویه 1990 در حدود یک میلیون اعلامیه، پنجاه هزار پوستر، پانصد و پنجاه هزار روزنامه و صد و بیست و پنج هزار از انواع متنهای چاپی را تولید و منتشر کردند. افزون بر کانال تلویزیونی ولانت سولو، ایستگاههای رادیویی عملیات روانی نیز 24 ساعته اخبار را به گوش مردم پانامایی رساندند. گروههای عملیات روانی با اجرای نقش مؤثر در عملیات دلیل مشروع، بار دیگر کارایی خود را به اثبات رساندند. گروههای بلندگو همراه با واحدهای ارتش نقش بسزایی در کاهش مقاومت و کنترل مردم محلی پاناما داشتند. ترکیب اهداف عمده پایین‌تر از گروه رزمی مشترک ابتدا آهسته انجام می‌شد اما از زمانی که برنامه‌هایی مانند پول در مقابل سلاح شدت گرفت بر روی واحدهای تاکتیکی نیز تأثیر مستقیم گذاشت. درسهایی از عملیات روانی دلیل مشروع - ترکیب اولیه برنامه‌های عملیات روانی تضمینی برای موفقیت کلی عملیات بود. - استفاده از تیمهای بلندگوی کارکشته عملیات روانی به منظور تشویق نیروهای پاناما برای تسلیم شدن پیش از حمله به مواضع آنها و کنترل موج مهاجران از طریق اعلام مسیر و راهنمایی آنها به نقاط جمع‌آوری. - استفاده از پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی برای اعلام دستورالعمل‌ها و تذکرات لازم به مردم پاناما. پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی نه تنها اذهان عمومی را آگاه می‌کرد، بلکه درباره روشهای جلوگیری از حوادث به مردم هشدار می‌داد. - فرماندهان امریکایی باید شخصاً پیامهای مورد استفاده تیمهای بلندگو را آماده می‌کردند، پخش این پیامها در تسلیم نیروهای دشمن تأثیر بسزایی داشت. این در حالی بود که خصوصیات و ویژگی فرهنگ محلی نیز باید در تهیه و تنظیم این پیامها در نظر گرفته می‌شد. - برنامه‌ریزی برای استفاده از اعلامیه‌های از پیش چاپ شده برای افزایش تأثیر مثبت عملکرد گروههای بلندگو در کنترل اماج پناهندگان. سازماندهی موقت گروه چهارم عملیات روانی آخرین و شاید مهم‌ترین بخش، تشخیص لزوم سازماندهی موقت گروه چهارم عملیات روانی بود. با توجه به تجربه‌های به دست آمده از تشکیل نیروهای ویژه عملیات روانی در عملیات دلیل مشروع، گروه چهارم عملیات روانی لزوم تشکیل سازماندهی موقت را احساس کرد. گردان‌هایی که به طور منطقه‌ای شکل گرفته بودند به همان حالت باقی ماندند، اما گروه چهارم در آن زمان بیش از پیش توانایی پوشش احتمالات مختلف را داشت. در ژوئن 1991، سازماندهی موقت نیروها طبق اصول جدیدی صورت گرفت: فرمانده گروه چهارم عملیات روانی به همراه عوامل یک قرارگاه کوچک فرماندهی، به قرارگاه فرماندهی صحنه عملیات اعزام شد. وظیفه آنها یاری رساندن به فرمانده قرارگاه صحنه عملیات و انجام فعالیت‌های مربوط به عملیات روانی بود. فرماندهی نیروهای ویژه عملیات روانی بر عهده فرمانده گردان صحنه عملیات و فرمانده دو گردان دیگر بود که برای او کار می‌کردند. 1- یک فرمانده تاکتیکی ـ فرمانده سابق گردان نهم عملیات روانی ـ کنترل تمام تیمهای بلندگو و سایر مهارتهای تاکتیکی عملیات روانی از جمله مراقبت نسبت به دیگر نیروهای ویژه مشترک را بر عهده داشت علاوه بر این گردان نهم عملیات روانی این نیروها را به صورت گسترده آموزش می‌داد. 2- فرمانده تولیدات رسانه‌ای، فرمانده گردان موقت عملیات روانی، تمامی متنهای چاپی و ضبط شده و تولیدهای ویدیویی را فراهم آورد. علاوه بر این مسئولیت اجرای تمامی برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی را بر عهده داشت. تأثیر سازمان‌دهی موقت گروه چهارم قرار بود تنها دو ماه بعد و با شروع عملیات سپر صحرا و توفان صحرا آزمایش شود. موفقیت هر دو عملیات روانی، تضمینی برای اجرای سازماندهی جدید نیروها بود.