با توجه به ورود فضای سایبر به تمامی عرصه های زندگی افراد از موضوعات علمی گرفته تا کار، سرگرمی، اقتصاد، آموزش و ارتباطات، در صورتی که مهاجم بتواند سرویس های اینترنتی را از کار بیاندازد، می تواند نارضایتی عمومی ایجاد کند که زمینه ساز براندازی نرم است.

در این نوشتار به دنبال تبیین فضای سایبر و ویژگی های آن، ارتباط میان فضای سایبر، جنگ سایبری و تهدید امنیت ملی کشورها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

فضای سایبر چیست؟

فضای سایبر (Cyberspace) عبارتی است که در دنیای اینترنت، رسانه و ارتباطات بسیار شنیده می شود؛ به نظر می­رسد بکارگیری این اصطلاح در اینزمینه و برای ارجاع به امور فنی به آن رنگ و بویی صرفا فنی و مکانیکی داده باشد. ملاحظه دقیق تر این اصطلاح نشان می دهد که این واقعیت، وجوه و جنبه های متنوعی از جمله خصلت های روانشناختی قابل توجه نیز دارد. در منابع موجود آمده است که:واژه سایبر از لغت یونانی Kybernetes به معنی سکاندار یا راهنما مشتق شده است. نخستین بار این اصطلاح "سایبرنتیک" توسط ریاضیدانی به نام نوربرت وینر در کتابی با عنوان "سایبرنتیک و کنترل در ارتباط بین حیوان و ماشین"[1] در سال 1948 بکار برده شده است. سایبرنتیک علم مطالعه و کنترل مکانیزم ها در سیستم های انسانی، ماشینی (و کامپیوترها) است.

سایبر پیشوندی است برای توصیف یک شخص، یک شی، یک ایده و یا یک فضا که مربوط به دنیای کامپیوتر و اطلاعات است. در طی توسعه اینترنت واژه های ترکیبی بسیاری از این کلمه سایبر بوجود آمده است که به تعدادی از آنها اشاره می­کنیم:‍ فضای سایبر (Cyberspace)، شهروند سایبر (Cybercitizen) ، پول سایبر (‍Cybercash)، فرهنگ سایبر (Cyberculture )، راهنمایی فضای سایبر ( CyberCoach ) ، تجارت سایبر ( Cyberbussines ) ، کانال سایبر ( Cyberchannel ) و ....

واژه "فضای سایبر" را نخستین بار ویلیام گیبسون نویسنده داستان علمی تخیلی در کتاب نورومنسر "Neuromancer" در سال 1984 به کار برده است.[2]

تبیین اجمالی مفهوم قدرت و فضای سایبر

بنابر ادبیات کلاسیک و مدرن سیاست، قدرت همواره در زمینه معنا می یابد و رشد سریع فضای سایبر زمینه ا ی جدید و مهم در سیاست جهان است. هزینه ی پایین ورود، گمنامی و نامتقارن بودن در آسیب پذیری، بدین معناست که بازیگران کوچکتر در فضای سایبر نسبت به حوزه های سنتی تر سیاست جهانی ظرفیت بیشتری برای اعمال قدرت سخت و نرم دارند. تغییرات بوجود آمده در اطلاعات همیشه تاثیر مهمی بر قدرت داشته اند، اما حوزه ی سایبر یک محیط مصنوعی جدید و غیرقابل پیش بینی است.

ویژگی های فضای سایبر برخی از اختلافات قدرت بین بازیگران را کاهش داده و بدین ترتیب مثال خوبی از پراکندگی قدرت را که ویژگی سیاست جهانی در قرن حاضر است، به نمایش می گذارد. قدرت های بزرگ نخواهند توانست به اندازه ی حوزه هایی چون دریا و خشکی بر این حوزه مسلط شوند. نکته ی دیگری که فضای سایبر بر آن تاکید می کند این است که پراکندگی قدرت به معنای برابری قدرت یا جایگزینی دولت ها به عنوان قدرتمندترین بازیگران سیاست جهانی نیست.[3]

جوزف نای پدر قدرت نرم درباره فضای سایبر می­گوید: قدرت بر اساس منابع اطلاعاتی چیز جدیدی نیست؛ اما قدرت سایبری حرف جدیدی به همراه دارد؛ تعاریف متعددی برای فضای سایبر وجود دارد اما عموما "سایبر" پیشوندی است که معنای فعالیت های مرتبط با کامپیوتر و الکترونیک را می رساند. بر اساس یکی از تعاریف، "فضای سایبر یک حوزه ی عملیاتی است که به منظور بهره برداری از اطلاعات از طریق سیستم های به هم پیوسته و زیرساخت یکپارچه ی آنها، با استفاده از علم الکترونیک شکل گرفته است." قدرت به زمینه بستگی دارد و قدرت سایبری به منابعی که قلمرو فضای سایبر را شکل می دهند.[4]

دکتر جوزف نای

تازه­ گی فضای سایبر و پیچدگی فهم روابط موجود در این فضا

بعضی وقت ها فراموش می کنیم که فضای سایبر تا چه حد تازگی دارد. در سال 1969، وزارت دفاع تحت پروژه ی ARPANET شروع به اتصال محدود چند کامپیوتر کرد، و در سال 1972 کدهای تبادل داده (TCP/IP) ایجاد شدند تا یک اینترنت اولیه را که قادر به مبادله ی بسته های اطلاعات دیجیتال باشد، تشکیل دهند.

نمایی از ARPANET

سیستم نام دامنه ی آدرس های اینترنتی در سال 1983 شروع شد و اولین ویروس های کامپیوتری در حدود همان زمان بوجود آمدند. شبکه ی جهانی (World Wide Web) در سال 1989 آغاز به کار کرد؛ معروفترین موتور جستجو، یعنی گوگل، در سال 1998 تاسیس شد و دایرة المعارف منبع باز ویکیپدیا در سال 2001 آغاز به کار کرد. در اوخر دهه ی 1990 شرکت های تجاری استفاده از فن آوری جدید را آغاز کردند تا تولید و فروش را در زنجیره های پیچیده ی تامین جهانی تغییر دهند. پهنای باند و مزارع سرور برای پشتیبانی از "پردازش ابری" ، که طی آن شرکت ها و افراد می توانند داده ها و نرم افزارهایشان را در وب ذخیره کنند، تنها همین اواخر بوجود آمده اند ICANN (شرکت اختصاص اسامی و شماره ها در اینترنت) در سال 1998 بوجود آمد، و دولت آمریکا تنها از ده سال پیش توسعه ی طرح های ملی جدی برای امنیت سایبری را آغاز کرده است. در سال 1992، تنها یک میلیون کاربر اینترنت وجود داشت؛ طی 15 سال این رقم به یک میلیارد رسید. در همان اوایل، طرفداران آزادی اندیشه اعلام کردند که "اطلاعات می خواهد آزاد باشد" و اینترنت را به عنوان پایان کنترل حکومت ها و "مرگ فاصله " ترسیم کردند. در عمل، حکومت ها و قلمروهای جغرافیایی هنوز نقش مهمی ایفا می کنند، اما پراکندگی قدرت چیزی است که در این حوزه بارز است.[5]

با توجه به رشد روز افزون کاربران سایبری و عدم شناسایی کاربران در این فضا و همچنین حرکت جهان به سمت استفاده فراگیر از تکنولوژی سایبر در کنار دیگر ویژگی­های فضای سایبر، عملا زمینه تغییر رقابت­های دو طرفه وحتی چند طرفه از زمین، هوا، دریا و حتی فضا، به سمت عرصه پنجم رقابت سوق پیدا می­کند، لذا جنگ سایبری یا نبرد مجازی[6] در این صورت اهمیت پیدا می­کند.

نمونه­ هایی از نگرانی و تلاش آمریکا برای بدست آوردن امنیت فضای سایبر

اگر چه ایالات متحده مبدع اولیه فضای اینترنت بوده است و هنوز جای این سوال باقی است که چرا ایالات متحده اقدام به گسترش اینترنت در عرصه جهانی کرده است، لکن با توجه به حجم گسترده داده در این فضا، به نظر می­رسد ایالات متحده نیز یکی از طرف­هایی باشد که در عرصه پنجم نبردها، ضربه پذیر و قابل نفوذ باشد و تا حدودی رصد و یا نظارت بر فضای سایبر از کنترل آمریکا خارج شده است.

با توجه به پراکندگی قدرت و بهم خوردن توازن قدرت­ها در فضای سایبری، دیگر بزرگ یا کوچک بودن طرف­های درگیر در فضای سایبر مهم نبوده و تنها تخصص، هوش، خلاقیت در استفاده از فضای سایبر مورد استفاده قرار می­گیرد؛ از همین رو، قرارگاه سایبری آمریکا به دنبال اهمیت فضای سایبری تشکیل می­شود تا با آموزش نیرو در سطوح مختلف سنی، برای آینده­ای نه چندان دور آمادگی­های لازم برای مقابله با تهدید سایبری را کسب کند.

"قرارگاه فرماندهای سایبری آمریکا" (USCYBERCOM) یکی از قرارگاه های فرعی نیروهای نظامی آمریکا است که زیر نظر "قرارگاه فرماندهی استراتژیک آمریکا" (USSCOM) فعالیت می کند. در 23 ژوئن 2009، رابرت گیتس (Robert Gates)، وزیر دفاع وقت، به فرمانده قرارگاه استراتژیک آمریکا دستور تأسیس قرارگاه سایبری را داد.

این قرارگاه در مجموعه "فورت مید" (Fort Meade) مریلند واقع شده و فرماندهی آن بر عهده ژنرال کیث بی. الکساندر است. قابل ذکر است که این قرارگاه در ساختمان "آژانس امنیت ملی آمریکا" (NSA) قرار داشته و فرمانده آن به طور همزمان ریاست آژانس امنیت ملی را نیز برعهده دارد.[7]

سازمان فورت مید

ژنرال الکساندر از سال 2005 ریاست آژانس و از سال 2010 نیز به عنوان فرمانده قرارگاه سایبری منصوب گشت. قرارگاه سایبری فرماندهی عملیات های فضای مجازی را متمرکز کرده، منابع سایبری موجود را سازماندهی نموده، دفاع از شبکه های نظامی آمریکا و نیز تهاجم به شبکه ها کشورهای دیگر را هماهنگ می کند

ژنرال کیث بی. الکساندر

در همین راستا، استراتژی جدید آمریکا نیز در فضای سایبر در سال 2011 منتشر می­شود و وزارت دفاع آمریکا به بازتعریف فضا و تهدید سایبری پرداخته است.

این راهبرد، آمریکا را ملزم می­کند، در صورت بروز هرگونه تهدید سایبری از جانب هر کشوری، پس از برآورد سایر گزینه ها از تمام ظرفیت قدرت نظامی خود علیه کشور تهدید کننده استفاده کند؛ از سوی دیگر، تشکیل سازمان­ها و مؤسسات علمی دیگر همچون یارپا و دارپا نیز، از دیگر تلاش­های آمریکا برای مقابله با تهدیدات سایبری است.

بخش تحقیقات فنی وزارت دفاع آمریکا موسوم به آژانس پروژه های تحقیقاتی پیشرفته دفاعی (DAPRA) هم اکنون در حال تکمیل پروژه میدان سایبری ملی است: ماکت اینترنتی برای شبیه سازی جنگ و اطلاعات سایبری. پروژه میدان سایبری با هدف آزمایش تاکتیک ها و تکنیک های جدید از طریق بازیهای جنگ سایبری و نیز آموزش نیروهای سایبری طراحی شده است. ضمناً، راهبرد جدید مستلزم توسعه سلاح ها و ابزارهای سایبری جدید از قبیل ویروس های غیرفعال ، برجهای دیده بانی سایبری و غیره است.[8]

(IARPA) " فعالیت پروژه­های تحقیقات پیشرفته اطلاعات " نیز به عنوان بازوی اطلاعاتی در خدمت دارپا و وزارت دفاع امریکا به دنبال جمع آوری و تحلیل داده­ها در سطوح مختلف از جمله فضای سایبری است.[9]

تمام این اقدامات، تنها گوشه­ای از فعالیت­های ایالات متحده امریکا در راستای بالا بردن امنیت، دفاع و مقابله با تهدیدات سایبری است.

جنگ سایبری چیست؟

در طول تاریخ، جنگ به انواع گوناگونی دسته بندی و طبقه بندی شده است. انواع جنگ و ترکیب دیگر مفاهیم با آن، برای خلق یا تعریف پدیده ای جدید در عرصه منازعات انسانی، چنان گسترش یافته است که رسیدن به دریافتی مناسب از همه آنها بر اساس تنها یک نگرش خاص یا یک زاویه دید معین، بعید به نظر می رسد

در کنار انواع نبردهای کلاسیک و مدرن و با تسهیل روش های ارتباطات و بالا رفتن ارزش اطلاعات نسبت به قبل، دستیابی، حفاظت و حتی تغییر در اطلاعات حریف، سبب تغییراتی در راهبردها و روش های جنگی شده است، جنگ اطلاعات بدون نیاز به زمینه های قبلی در جنگ کلاسیک همچون زمین، هوا و دریا، تنها به دنبال کسب سه عامل بالاست و از هر وسیله ای برای رسیدن به هدف خود بهره می برد.

 با توجه به شکل گیری جنگ اطلاعات و از سوی دیگر، ایجاد فضای مجازی یا فضای سایبر، عملا فضای سایبر به عنوان عرصه پنجم نبردها تعیین شده و جنگ اطلاعاتی بیشتر در این فضا در جریان است؛ با توجه به ویژگی های فضای سایبری (کم هزینه بودن، تبادل سریع اطلاعات، ناشناس بودن کاربر سایبری و...) عملا فضای سایبری در کنار کمک به عصر ارتباطاتف تهدیدی جدی روبروی امنیت ملی حکومت ها تلقی می شود و کشوری همچون آمریکا به دلیل رشد در عرصه فناوری اطلاعات و گره زدن خود با امکانات فضای سایبر، عملا تهدیدات سایبری را جدی گرفته و حمله سایبری را در حکم حمله نظامی دانسته و اعلام می کند به صورت جنگ سخت با تهدیدات سایبری برخورد خواهد کرد.

فارق از اینکه راهبرد سایبری آمریکا تا چه اندازه تبلیغاتی، روانی و یا جدی است، توجه به ویژگی ها، نکات مثبت و تهدیدات فضای سایبری برای کشوری همچون جمهوری اسلامی ایران بسیار مهم جلوه می کند، با وجود ورود اینترنت به ایران، با توجه به رشد فناوری ارتباطات و کاربران سایبری در سراسر کشور، ایران برای ورود کامل به عرصه سایبری چند قدمی فاصله داردغ لذا به نظر می رسد قبل از مواجهه با تهدیدات سایبری، می بایست خود را از هر جهت بیمه کرده و برای مقابله با تهدیدات سایبری اماده شود.

مسئله امنیت ملی

در یک نظام سیاسی، وظیفه دولت تامین امنیت ملی است. در واقع، برآیند تمامی وظایف و کارکردهای دولت در یک نظام سیاسی، تامین امنیت ملی به مفهوم امنیت تمامی افراد جامعه است. بنابراین می توان گفت که دولت، کارخانه ای است که محصول آن، امنیت است و بر اساس برداشت و تعریفی که از آن دارند، سیاست ها و راهبردهای خاصی را تدوین می کنند. بنابراین، اتخاذ یک سیاست امنیتی، مبتنی بر پیش فرض ها و انتظاراتی است که نخبگان سیاسی یک کشور در مورد امنیت ملی و موضوع و مصداق آن دارند. اینجاست که اهمیت نوع نظام سیاسی در تعیین موضوع و مصداق امنیت ملی مشخص می شود.

مسئله دنیای مجازی و فضای سایبر

با توجه به گستردگی و پیچده شدن و اهمیت فضای سایبری در جهان، ضرورت دارد قدرت برد استراتژیک و برد تاکتیکی نظام جمهوری اسلامی ایران در یک جنگ اطلاعاتی و سایبری بیش ار پیش افزایش یابد. بنابر این لازم است تا بسترهای لازم برای یک جنگ تمام عیار اطلاعاتی را به طور فزاینده تقویت نماییم و در مقابل برد استراتژیک و تاکتیکی دشمنان را در یک جنگ اطلاعاتی کاهش دهیم.

لازم است تا نظام جمهوری اسلامی به کمک نخبگان بتواند دکترین امنیتی خود را بطور جامع تر و با قبول حضور گسترده تر در فضای سایبر و جامع اطلاعاتی پی ریزی نماید. به نظر می رسد ایجاد سازمان پدافند غیر عامل و پلیس سایبری گامی مثبت لکن کوچکی است تا در عرصه فضای سایبر به منظور افزایش برد استراتژیک و راهبردی نظام، مسیری را به صورت پویا پی ریزی نماییم و مهمتر از همه خود در صدد آن براییم تا عمده ترین و بنیادی ترین نیازهای کاربران را در این فضا تولید و بازتولید نماییم.

هر چند این مسیر در میان بسیاری از نخبگان کشوری به انحاء مختلف پی ریزی شده است، اما سرعت فزاینده تحولات ما را بر آن خواهد داشت تا با جدیت و سرعت بیشتری به این امر همت گماریم. بدون تردید در حال حاضر، علم و تکنولوژی ای که روز به روز در کشورمان رو به شکوفایی خواهد رفت، قدرت ملی مان را در این عرصه نیز به تثبیت خواهد رساند. چرا که رسیدگی به افزایش سطح کیفی نیازهای کاربران از یک سو و تقویت پدافند غیر عامل در فضای سایبر از سوی دیگر، قدرت بخشی و قدرت افکنی ویژه ای را ترسیم خواهد کرد.

برای مطالعه بیشتر:

1- گزارش رند درباره جنگ سایبری

2- ویژگی های فضای سایبری و جنگ سایبری

3-مقابله با جنگ سایبری

4- تسلیحات سایبری