چکیده: هرچند امروزه، علی‌رغم پیشرفت‌های سریعی که در بخش فناوری ارتباطات و اطلاعات ، به وجود آمده که حذف فاصله‌ها را در پی داشته است، اما برخی نیز معتقدند که فناوری‌‌های نوین، فاصله‌ها را وسیع‌تر و عمیق‌تر کرده و باعث بروز و ظهور پدیدة جدیدی شده است که به گسل فناورانه یا شکاف دیجیتالی تعبیر و آن را یک تهدید قلمداد می‌کنند. بنابراین این تفکر وجود دارد که کدام‌یک از این فرایندها ادامه خواهد داشت؟ آیا انفجار اطلاعات و رشد ارتباطات و گسترش آنها میان فرهنگ‌های مختلف جوامع بشری، ایجاد فرصت‌‌های نسبتا برابر و عادلانه در مبادلات تجاری، تحقیقات و تولیدات علمی، اقتصادی، اجتماعی، روابط سیاسی و... را به دنبال دارد و یا عوامل فقر و غنا بیشتر و دامنة‌ تفاوت‌ها و نابرابری‌‌های دیجیتالی وسیع‌تر شده است، و در پی آن در عرصة علم و تکنیک مرزهای جدید ایجاد شده است. این پیشرفت‌‌های روزافزون و حیرت‌آور در عرصة فناوری،‌ تا چه حد توانسته، ظرفیت و فرصت‌‌های برابری را در جوامع اطلاعاتی و ارتباطاتی دنیا به وجود آورد؟ این سیل خروشان و جریان عظیم اطلاعات که از بسترها و باند‌های عریض و طویل ارتباطات دیجیتالی و الکترونیکی به اقصی نقاط دنیا هدایت می‌شود، تا چه حد توانسته شکاف‌‌های سنتی و موجود را در عرصة دانش، آموزش، تحقیقات، درآمد و... حذف یا محدود کند؟ در ادامه با نگاهی مقایسه‌ای و آماری به وضعیت فناوری کشور‌های توسعه‌یافته، کمتر توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته و فرصت‌‌های برابر یا نابرابر کشورها را در این حوزه، بررسی می‌کنیم. واژگان کلیدی: اطلاعات، ارتباطات، عصر اطلاعات، شکاف دیجیتالی، ژئوپلیتیک. مقدمه در ادامة بحث ژئوپلیتیک اطلاعات و ارتباطات، به ابعاد دیگری از وضعیت فناوری‌‌های اطلاعات و ارتباطات کشورها و نابرابری‌‌های موجود در این حوزه، اشاره خواهد شد، مانند: شکاف‌‌های موجود در دسترسی به رایانه و شبکه‌‌های اینترنت، وضعیت بهره‌برداری کشورها از ارتباطات راه‌دور همچون رادیو، تلویزیون و تلفن و سهم و سرانة مردم مناطق مختلف جغرافیایی از این فناوری‌ها، وضعیت علم دیجیتالی کشورها در دو گروه جنسی و سنی مردان و زنان، ‌نبود فرصت‌‌های برابر از حیث زبان در اینترنت و تولید علم، کتاب، مطبوعات، روزنامه، یا امکان فعالیت در پارک‌‌های علمی، نبود ‌تعادل و تناسب بین تسهیلات شهری و روستایی به‌منظور شرکت و فعالیت در جامعة اطلاعاتی و دیجیتالی، شکاف از نظر وضعیت نیرو‌های متخصص و فنی کشورها و نبود فرصت‌ها، شرایط و زمینه‌‌های برابر به‌منظور هزینه ‌کرد‌ن در بخش تحقیق و توسعه و فناوری‌‌های اطلاعاتی و ارتباطی برای کشورها، مباحثی‌اند که در این مقاله به آنها اشاره خواهد شد. ژئوپلیتیک علمی است که با دیدگاه جغرافیایی به بررسی و تحلیل مسائل جهانی و منطقه‌ای می‌پردازد (محمدنژاد، 1378، ص 172) و ارزیابی ظرفیت‌ها، فرصت‌ها، و توانمندی‌های یک کشور برای حیات و بقا در صحنة بین‌الملل،‌ توسط صاحب‌نظران این رشته،‌ بررسی و تحلیل می‌شود. همچنین پدیده‌ها و عناصر مختلف و مرتبط جغرافیایی و اثرگذار در کاهش یا افزایش قدرت یک کشور در سطح منطقه‌ای و جهانی توسط دانش ژئوپلیتیک نقد و بررسی می‌شود. ژئوپلیتیک به مفهوم شناخت بسط، گسترش و امتداد قدرت است و از دیدگاه فیزیکی، یک کمیت بُرداری است، یعنی کمیتی است که از نظر مقدار و جهت تأثیر سنجیده می‌شود. وقتی در صحبت از تأثیر جغرافیایی یک هویت و واحد سیاسی به این نکته توجه می‌شود که این قدرت به چه میزان و در چه جهتی اعمال می‌شود. آیا یک کشور می‌تواند در 360 درجه محیط پیرامونی خود تأثیر فزایندة قدرت داشته باشد؟‌ در کدام جهت و به چه میزان این تأثیر تعیین‌کننده است؟ همچنین ژئوپلیتیک به مفهوم انتقال تأثیرات بالقوة استاتیک قدرت و ایجاد دینامیزم قدرت در محیط‌‌های پیرامونی اشاره دارد. ژئوپلیتیک به تنهایی یک مفهوم بالقوه، ایستا و‌ ساکن،‌ جامد و صُلب است. آنچه که اهمیت دارد، تطبیق این قدرت ایستا به یک قدرت پویا،‌ تحول‌زا و تغییرآفرین است. بنابراین ژئوپلیتیک بدون پشتوانة یک ارادة عمیق ملی نمی‌تواند تأثیرات تعیین‌کننده‌ای داشته باشد. موقعیت جغرافیایی،‌ و ابعاد هندسی یک کشور، به تنهایی تعیین‌کننده نیستند بلکه حرکت دادن این وضعیت،‌ اهمیت دارد. یعنی تبدیل عناصر ژئوپلیتیک از عوامل بالقوه به عوامل بالفعل (سلامی، سخنرانی، 1386). این عوامل و عناصری که پدیده‌‌های مختلف جغرافیایی (اعم از انسانی و محیطی را ) در بر می‌گیرد، تدابیر، سیاست‌ها، استراتژی‌ها،‌ رفتار و مواضع بین‌المللی کشورها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از این منظر، فناوری (دانش فنی و کاربردی) و شاخص‌های مربوط به آن به ویژه در حوزة اطلاعات و ارتباطات، از عوامل ایجادکنندة مزیت رقابتی برای کشورها، که اقتدار اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی ملت‌ها را تشکیل می‌دهد در نقش عنصری انسانی و ابزاری قدرتمند و قدرت‌ساز در ایفای نقش‌های منطقه‌ای و جهانی واحد‌های سیاسی مورد توجه خاص است. لذا توجه به شاخص‌های مختلف فناوری اطلاعات و ارتباطات در یک کشور همچون بانک‌ها و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی، شبکة اینترنت و ضریب نفوذ و دسترسی به آن در کشور،‌ مراکز و پارک‌های تحقیق، پژوهش و تولید علم،‌ تعداد مقالات، کتب و مطبوعات،‌ تعداد کاربران تلفن ثابت و همراه، تعداد شبکه‌ها و مشترکین رادیو و تلویزیون، وضعیت سواد دیجیتالی و توانمندی‌های کاربران در بهره‌بری از پایگاه‌ها، مراکز علمی و شبکه‌های ارتباطاتی،‌کم‌وکیف اقدامات مربوط به ایجاد زیرساختار‌های اساسی و امن ارتباطی و اطلاعاتی در یک کشور، میزان سهم و سرمایه‌گذاری کشورها در بخش فناوری ارتباطات و اطلاعات و ... از جمله موضوعاتی‌اند که در این خصوص مورد مطالعه قرار گرفته است و همان‌طور که در بخش نخست این مقاله توضیح داده شد، تفاوت‌ آشکاری که،‌ خواسته یا ناخواسته، با علل ملی یا فراملی، در زمینة موضوعات مذکور بین کشورها وجود دارد،‌ پدیدة جدیدی بنام شکاف دیجیتالی را به دنبال داشته است که به معنای «نابرابرى‌هاى موجود در زمینة توزیع فناورى‌هاى ارتباطى و اطلاعاتی، دسترسى افراد به این فناورى‌ها و دانش افراد در بهره‌برداری از این فناورى‌ها و توان و امکان تولید فن و علم» است (http://ertebatat82.blogfa.com). این شکاف، ابعاد متعدد و متنوعی دارد که یک بعد آن به فناوری ارتباطات و اطلاعات باز می‌گردد که جزء مهم‌ترین فناوری‌ها است و در زندگی انسان نقش به‌سزایی دارند، از جمله این فناوری‌ها عبارت‌اند از: تلفن، تلویزیون، ماهواره، رایانه، اینترنت و سایر سامانه‌ها و شبکه‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی و... که خود منشأ تولید علم و دانش، که تقویت‌کنندة زمینه‌های بروز خلاقیت و پویایی در جوامع بشری‌اند. کشورهاى پیشرفته که سازنده و توزیع‌کنندة اصلى این فناوری‌ها هستند،‌ در بسیاری مواقع چنین ابزار‌هایی را برای تحمیل اراده خود یا مهار و کنترل سایر اراده‌ها، در انحصار خود دارند و بنابراین بین کشور‌های مسلط و محروم فاصله‌ای ایجاد شده است که هر روز بر ابعاد و عمق این فاصله و شکاف افزوده می‌شود. در دوران جهانی‌سازی شدن و در جامعه و عصر ارتباطات و اطلاعاتِ مشترک و به لحظه واقع شده‌ایم، در این دوران به اصطلاح مشترک، دو تن از سه ثروتمندترین افراد جهان فقط از راه اقتصاد دیجیتالی به ثروت هنگفت و حیرت‌آوری دست ‌یافته‌اند که ثروت خالص آنها بیش از تولید ناخالص داخلی ۴۷ کشور فقیر جهان است. (http://beta.did.ir) حال آیا شرایط حضور، فعالیت، دسترسی و بهره‌برداری از فناوری‌‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی، برای همگان یکسان است؟ در ادامه به ابعاد مختلف دیگری از این پدیده، می‌پردازیم. وضعیت دسترسی کشور‌های مختلف به رایانه و شبکه اینترنت پدیدة فناوری ارتباطات و اطلاعات و ابزارهای مربوط به آن، بی شک تحولات گسترده‌ای را در تمامی عرصه‌‌های اجتماعی و اقتصادی بشریت به دنبال داشته، و تأثیر آن بر جوامع بشری به گونه‌ای است که جهان امروز به سرعت در حال تبدیل شدن به جامعه‌ای اطلاعاتی است. جامعه‌ای که در آن دانایی و میزان دسترسی و استفاده مفید از دانش، نقشی محوری و تعیین‌کننده دارد (www.ganjafzar.com). در چنین جامعه‌ای دسترسى به رایانه و شبکة جهانی اینترنت به‌عنوان دو نمونه از شاخص‌هاى مهم توسعة فناوری محسوب می‌شوند، که در حال حاضر شکاف و تفاوت‌های بسیار زیادی در این ارتباط بین کشورها دیده می‌شود. با نگاهی به وضعیت فناوری در دهه‌های گذشته در می‌یابیم که در پنجاه سال گذشته بروز تحولات گسترده در زمینة رایانه و ارتباطات، تغییرات عمده‌ای را در عرصه‌‌های متفاوت حیات بشری به‌دنبال داشته است. انسان همواره از فناوری استفاده کرده و کارنامة حیات بشریت مملو از ابداع فناوری‌های متعددی است که به‌منظور تسهیل بخشیدن به زندگی انسان به‌کار گرفته می‌شوند. در سال‌های اخیر، فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات که از آنان به‌عنوان فناوری‌های جدید و یا عالی ، یاد می‌شود، بیشترین تأثیر را در حیات بشریت داشته است. دنیای ارتباطات و تولید اطلاعات به سرعت در حال تغییر است و ما امروز شاهد همگرایی آنان با یکدیگر هستیم، به گونه‌ای که داده و اطلاعات به سرعت به اقصی نقاط جهان منتقل می‌شود و در دسترس استفاده‌کنندگان قرار می‌گیرد. بی شک مهم‌ترین و در عین حال بزرگ‌ترین پیشرفت در زمینة فناوری اطلاعات و ارتباطات ابداع وب توسط تیم برنرزلی در اواخر سال 1980 است. به‌منظور آشنایی با جایگاه واقعی وب، کافی است به ضریب نفوذ آن پس از ابداع توجه شود. پس از ابداع هر فناوری، مدت زمانی طول می‌کشد تا فناوریِ موردنظر در مقیاس عمومی مورد استفاده قرار گیرد که از آن با عنوان ضریب نفوذ نام برده می‌شود. ضریب مذکور در مورد وب ‌در مقایسه با سایر فناوری‌ها در کمترین زمان، یعنی جذب پنجاه میلیون نفر استفاده کننده در سراسر دنیا فقط طی 4 سال بوده، در حالی‌که این ضریب برای فناوری تلفن، 74 سال بوده است (www.ganjafzar.com). (نمودار 1) نمودار شماره 1 همچنین در ارتباط با ورود فناوری‌‌های جدید به کشور‌های مختلف تفاوت‌های معنی‌داری وجود دارد به‌عنوان نمونه، 14 سال پس از اختراع و بهره‌برداری تلگراف در جهان،‌ زمینه‌‌های ورود این فناوری به ایران فراهم می‌شود (http://ertebatat82.blogfa.com). برخی اینترنت را دروازة ورود به قرن 21 می‌دانند (http://www.voanews.com). از اولین نقشه‌های اینترنت که مکنزی در سال 1969 آن را طراحی کرد تاکنون بیش از 37 سال می‌گذرد. تعداد کاربران اینترنتی از تاریخ مذکور تا سال 2005، رشد فزاینده‌ای را نشان می‌دهد،‌ به نحوی که تعداد کاربران از 4 نفر در سال 1969 به بیش از یک میلیارد نفر در سال 2005 رسید (شامحمدی، 1381، ص 12). (نمودار شماره 2). نمودار شماره 2 بر اساس اعلام اتحادیة بین‌المللی ارتباطات دور تعداد کاربران اینترنتی در جهان از 8/3% در سال 2000 به 8/10% در سال 2005 افزایش یافته است (www.world-gazetteer.com) و میزان رشد اینترنت در فاصله سال‌های میان ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵ بالغ بر ۱۸۲ % (در کل دنیا) افزایش یافته و به ۱ میلیارد و ۱۸ میلیون نفر رسیده، که این میزان برابر با 7/15% از کل جمعیت جهان است (http://ertebatat82.blogfa.com). برخی آمار‌های رسمی جهانی در سال 2005،‌ نیز حاکی از آن است که 80% از مجموع 022،863،307،1 کاربر اینترنتی، در 20 کشور جهان و مابقی آنها (20%) در سایر کشورهای جهان پراکنده‌اند(http://www.internet world stats.com) .(نمودار شماره 3) نمودار شماره 3 شکاف و تفاوت‌های بارز در نبود یا کمبود زمینه‌ها و زیرساخت‌های لازم در بهره‌برداری از اینترنت در کشور‌های مختلف نشان می‌دهد که در سال 1994 حتی یک کشور کم توسعه‌یافته پیدا نمی‌شد که شبکة کامپیوتری آن مستقیماً به اینترنت متصل باشد. و شبکه‌‌های پیام‌رسانی فقط در پنج کشور کم توسعه‌یافته مشاهده می‌شد و بنابر برآورد انجمن اینترنت در سال 1994 برای هر هزار نفر هندی 002/0 نفر کاربر اینترنتی وجود داشت حال آنکه این رقم در کشوری همچون سوئد به 9/48% می‌رسید. بسیاری از مردم افریقا هنوز هم به اینترنت دسترسی ندارند. در مقیاس ملی نیز در تصاحب شبکه‌ها و بازار‌های اطلاعاتی و ارتباطی کشورها، تفاوت‌‌های بسیاری وجود دارد به‌عنوان مثال در سال ۱۹۹۹ مجموعا 110 شرکت امریکایی، ۶۰% از زمان استفادة کاربران شبکة اینترنت را در اختیار داشتند در صورتی‌که در سال ۲۰۰۱، تنها ۱۴ شرکت صاحب همان سهم از بازار اینترنت بودند (www.hamshahri.net). تا اوایل سال ۲۰۰۳ میلادى حدود ۹۳% کاربران جهانی اینترنت در اختیار ۲۰ % کشورهاى توسعه‌یافته قرار داشته است (http://ertebatat82.blogfa.com) و 75% سرورهای میزبان سایت‌های اینترنتی دنیا فقط در دو کشور امریکا و کانادا قرار دارند(www.irna.com). طبق آمار سال ۱۹۹۸ بانک جهانی، به‌طور متوسط در کل جهان برای هر ۱۰۰۰ نفر تعداد 6/70 رایانه شخصی وجود داشته است در صورتی‌که این تعداد برای کشورهای توسعه‌یافته 2/311 رایانه شخصی، در افریقای جنوب صحرا تعداد ۵/۷ رایانه، در آسیای شمالی ۹/۲ رایانه و در کشورهایی مانند مالی 7/0 رایانه شخصی در هر 1000 نفر بوده است. تعداد رایانه‌های متصل به اینترنت در ایالات متحده ۲/۷۷ میلیون دستگاه، در ژاپن ۹/۵ میلیون، در انگلستان ۹/۳ میلیون و در آلمان ۷/۳ میلیون دستگاه است. این در حالی است که بنگلادش، آنگولا، چاد و عراق کمتر از ۱۰ رایانه متصل به شبکه را در اختیار دارند و در کشور‌های بروندی، بنین و سوریه هیچ رایانه‌ای به اینترنت متصل نیست (http://beta.did.ir). از جمله عوامل محدودیت‌‌های دسترسی کشورها به شبکه‌های ارتباطی و اطلاعاتی جهان، معضل فقر و نابرابری‌های اقتصادی و توسعه‌ای است، این پدیدة شوم در آسیا و افریقا علت اصلی دسترسی نداشتن به شبکه اینترنتی است. هزینة اتصال ماهانه به اینترنت در افریقا از درآمد متوسط ماهانة یک فرد،‌ بیشتر است، در حالی‌که هزینه‌های دسترسی به اینترنت در ایالات متحده امریکا تنها 1% متوسط درآمد ماهانة فرد است (http://beta.did.ir). همچنین 6/99% از مردم افریقا و جنوب آسیا در سال ۲۰۰۰ میلادى از دسترسى به اینترنت محروم بوده‌اند (یعنی تنها 4/0% کل مردم این دو منطقه به اینترنت دسترسی داشته‌اند) در حالى‌که نیمی از جمعیت (http://www.uan.ir) سیصد میلیون نفری امریکا از اینترنت استفاده می‌کنند و ۷۲% از مردم این کشور نیز به شبکه‌هاى با پهناى باند زیاد دسترسى دارند (http://ertebatat82.blogfa.com). تعداد کاربران اینترنت فقط در کشور امریکا ۸ برابر بیشتر از تمام ۵۰ کشور افریقایى است و مجموع کاربران اینترنتی در کل قاره افریقا کمتر از کشور فرانسه است (جلالی، مصاحبه). در ارتباط با شکاف در پهنای باند نیز باید گفت در سال 2004 میلادی، 80% پهنای باند اینترنت در دست کشورهای توسعه‌یافته بوده است و این مسئله نشان مى‌دهد اینترنت هنوز در کشور‌های درحال توسعه مراحل رشد خود را با کیفیت بسیار پایین طى مى‌کند. در حالی‌که هنوز تعدادی از کشورهای جهان به اینترنت دسترسی ندارند و ۴۰ کشور از کشورهایی که به اینترنت دسترسی دارند پهناى باندی کمتر از ۱۰ مگابایت در ثانیه دارند، در برخی کشورها مثل بلژیک، کاربران مى‌توانند با پرداخت فقط ۶۰ یورو در ماه به خطوطى با سرعت 90 مگابایت در ثانیه دسترسى پیدا کنند و این بدان معنى است که یک شهروند بلژیکى پهناى باندى بیشتر از یک کشور را در اختیار دارد. یا مثلا پهناى باند موجود در کشور دانمارک بیشتر از تمام کشورهاى امریکاى لاتین و جزایر کارائیب است(جلالی، مصاحبه با خبرنگار ایران). در ارتباط با ضریب نفوذ اینترنت در کشور‌های مختلف باید گفت براساس گزارش اتحادیه بین‌المللى ارتباطات دور، هنوز ۳۰ کشور درجهان وجود دارد که ضریب نفوذ اینترنت در آنها کمتر از یک درصد، و ضریب نفوذ اینترنت در کشورهاى درحال توسعه 7/6% و متوسط جهانى 8/13% است، در حالی‌که در کشورهاى توسعه‌یافته این رقم به ۶۰% می‌رسد(جلالی، مصاحبه با خبرنگار ایران). از نظر دسترسى به اینترنت نیز آمارها نشان می‌دهد در حالى‌که در کشورهاى پیشرفته و از جمله ایالات متحده از هر دو نفر یک نفر (50% جمعیت) به اینترنت دسترسی دارد، در کشورهاى فقیری نظیر افریقا این آمار در هر ۲۵۰ نفر یک نفر را به خود اختصاص می‌دهد. http://ertebatat82.blogfa.com. یا از جمعیت 014/238/72 نفری اتیوپی در سال 2005 فقط 113 نفر کاربر اینترنتی وجود داشته است (http://whiteafrican.com) یعنی از هر 639 نفر اتیوپی یک نفر (15/0% جمعیت) به اینترنت دسترسی داشته است. کشور‌های افریقایی علی‌رغم اینکه به سرعت در حال گسترش صفحات وب هستند و این صفحات نیز مورد استفادة روزافزون روزنامه‌ها، بیمارستان‌ها و سازمان‌های غیردولتی قرار می‌گیرد ولی با وجود این، سهم قارة افریقا از کل سایت‌های شبکه جهانی 22/0 % است، آمارها نشان می‌دهد که هنوز حدود ۹۸% مردم امریکای لاتین، 5/99% افریقایی‌ها و حدود ۹۸% آسیایی‌ها به اینترنت متصل نشده‌اند (http://beta.did.ir). در خصوص وضعیت وبلاگ نیز باید گفت هم‌اکنون در هر ثانیه یک وبلاگ ساخته می‌شود که این رقم نسبت به 3 سال گذشته تا 60% افزایش پیدا کرده است. طبق آخرین آمار‌‌های منتشرشده در این زمینه، در حال حاضر حدود 2/27 میلیون وبلاگ فعال وجود دارد و روزانه بیش از 75 هزار عدد به آنها اضافه می‌شود و گفته می‌شود هر 5/5 ماه تعداد کل وبلاگ‌‌های ساخته شده دو برابر افزایش می‌یابد و لذا در طول تاریخ زندگی بشر هرگز روند ارتباطات بین مردم با این سرعت افزایش پیدا نکرده بود و این یک موفقیت بزرگ محسوب می‌شود. روزانه بیش 2/1 میلیون مطلب جدید در وبلاگ‌ها وارد می‌شود و به عبارت دیگر در هر ساعت کاربران بیش از 50 هزار مطلب جدید را به وبلاگ‌‌های خود ارسال می‌کنند(http://ertebatat82.blogfa.com). وضعیت اینترنت در خاورمیانه خاورمیانه از سال 2000 تا 2005 با رشد 2/ 454 درصدی در بین سایر مناطق جهان از نظر تعداد کاربران پیشرو بوده است. تعداد کاربران اینترنت در منطقه خاورمیانه از 3 میلیون و 284 هزار نفر در سال2000 به 18میلیون و 203 هزار نفر در سال 2005 رسیده است و ایران با حدود 70 میلیون نفر جمعیت توانسته به رشد 29% درصدی (رتبه اول تعداد کاربران در خاورمیانه) طی پنج سال برسد. بعد از خاورمیانه، افریقا با رشد 7/403 توانسته در جایگاه دوم قرار بگیرد. تعداد کاربران این قاره از حدود 4 میلیون و 500 نفر در سال2000 به 22میلیون و 737 هزار نفر در سال 2005 رسیده است. به عبارتی 6/9% از جمعیت 161/084/190 نفری خاورمیانه به اینترنت دسترسی دارند (http://ertebatat82.blogfa.com). (نمودار شماره 4) نمودار شماره 4 آمار نشان مى‌دهد در کشور ۷۰ میلیونى ایران بیش از ده میلیون رایانه وجود دارد و قریب به ۳۶۰ شهر به اینترنت متصل‌اند. براساس شاخص‌هاى دیجیتالى نیز ایران با کسب رده ۸۶ جهان در میان کشورهاى با دسترسى متوسط طبقه‌بندى مى‌شود. در این طبقه‌بندى کشور‌هایى نظیر مصر، تونس و اندونزى پایین‌تر از ایران و لبنان، ترکیه و اردن در رده‌هاى بالاتر از کشورمان قرار دارند (http://ertebatat82.blogfa.com). همچنین گزارش آماری ارائه شده توسط سایت آمار‌های جهانی اینترنت اعلام می‌دارد که ایران دارای بیشترین تعداد کاربر اینترنتی (000/500/7 کاربر) در خاورمیانه است. علی‌رغم چنین رشدی ایران در زمینه ضریب نفوذ اینترنت هنوز از بسیاری از کشورهای منطقه وضعیت نامناسب‌تری دارد. ضریب نفوذ اینترنت در ایران در حال حاضر بالغ بر 8/10 % است (جلالی، مصاحبه) در حالی‌که رژیم صهیونیستی با 45 %، امارات با 8/35 % و کویت با 8/22 % بالاترین ضریب نفوذ را در منطقه دارا می‌باشند(http://ertebatat82.blogfa.com). از جمعیت 24 میلیون نفری عراق در دوران پیش از جنگ (سال 2003) تنها 000/250 نفر (یعنی از هر 96 نفر، یک نفر) در عراق به شبکة اینترنت دسترسی داشتند که اغلب آنها نیز از کافه‌های اینترنتی دولتی استفاده می‌کردند(ضیائی، 1383، ص 202). وزارت اطلاع‌رسانی عراق، فقط به دو سایت اوروک و ورکا اجازه فعالیت داده بود و این دو سایت نیز به شدت کنترل می‌شد و راه‌های ورودی و خروجی آنها با بیش از 90 % سایت‌های آزاد قطع بود. کاربران پست الکترونیکی (به ویژه یاهو و هات میل) به شدت مجازات و شکنجه می‌شدند. در زمان صدام تنها تعداد معدودی از وابستگان سطح عالی نظام و اعضای خانواده آنها اجازه استفاده از اینترنت را داشتند (www.voanews.com). یک پزشک عراقی به خاطر داشتن E-mail در زمان تحصیل، شکنجه و به 17 ماه حبس محکوم شد. قیمت یک دستگاه رایانه در زمان صدام، 4 میلیون و 800 هزار دینار معادل 000/3 دلار بود این مبلغ برابر با 100 ماه (بیش از 8 سال) حقوق یک کارمند عادی بود. یعنی اگر یک عراقی برای خرید رایانه موانع سیاسی و امنیتی را پشت سر می‌گذاشت از نظر اقتصادی توان خرید آن را نداشت. (www.iran emrooze.de). در عراق، برای یک ساعت استفاده از اینترنت، 5 دلار و 20 سنت دریافت می‌شود که این مبلغ معادل یک ششم حقوق یک کارمند در عراق امروز است (ضیائی، 1383، ص 204). استفاده از اینترنت با کمک خط تلفن شخصی تا مدت‌ها در عراق ممنوع بود تا اینکه دولت در سال 2002 مجوز آن را صادر کرد و اخبار موجود نشان می‌دهد که تا قبل از حمله (سال 2003) امریکا به عراق، فقط 000/25 ارتباط اینترنتی از طریق تلفن‌های شخصی وجود داشته (یعنی از هر 960 نفر یک نفر می‌توانسته با تلفن شخصی به اینترنت وصل شود) و تمامی این ارتباطات نیز تنها از طریق یک باند 10 مگابایتی در ثانیه انجام می‌شده است. باندی که در آلمان تنها پاسخگوی نیاز یک اداره در یکی از شهرهای بزرگ است(ضیائی، 1383، ص 202). شکاف در دسترسی و بهره‌برداری از رادیو و تلویزیون در امریکا بین 700 تا 1100 شبکة پخش امواج تلویزیونی وجود دارد(سروقامت، 1377، ص51). اروپا و امریکای شمالی دوسوم از مجموع دستگاه‌‌های رادیو تلویزیونی جهان را در اختیار دارند، در حالی‌که اروپا فقط 9/14% و امریکای شمالی 2/5% از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. نکتة چشمگیر در مورد افریقاست که با وجود آنکه 1/12% (حدود 787 میلیون نفر) از کل جمعیت جهان‌ را تشکیل می‌دهد ولی در این عرصه حضوری بسیار محدود و کمرنگ دارد و سهم آن از رادیو 7/3% و از تلویزیون فقط 3/1% است. سرانة رادیوی جهان توسعه‌یافته تقریباً 6 برابر سرانه رادیوی جهان در حال توسعه، و سرانة تلویزیون کشور‌های توسعه‌یافته 9 برابر سرانة کشور‌های در حال توسعه است. در دهة آخر قرن 20 در افریقا برای هر 1000 نفر فقط 37 دستگاه تلویزیون و 172 دستگاه رادیو وجود داشته است و این ارقام در سال 1980، به ترتیب 17 و 104 بوده است. حال آنکه همین ارقام در ایالات متحده در سال 1990، معادل 798 دستگاه تلویزیون و 2017 دستگاه رادیو برای هر 1000 شهروند بوده است (www.bashgah.net). موسسات بزرگ اقتصادی و غول‌های رسانه‌ای امریکا، سیاست سلطه، سیطره و تمامیت‌خواهی فناوری اطلاعاتی و ارتباطی و یکسان و یکپارچه‌سازی امواج و سیگنال‌ها را به‌منظور تحقق منافع امریکا، در دستور کار خود قرار داده‌اند. به‌عنوان نمونه در سال ۱۹۹۶ بزرگ‌ترین گروه صنعتی رادیویی در امریکا یعنی وستینگ‌هاوس ، ۸۵ ایستگاه در اختیار داشت و در سال ۲۰۰۱، گروه صنعتی کلیرچانل دارای ۱۲۰۲ رادیو بود (www.mediaaccess.org). بنابراین دیگر جای تعجبی نیست که رادیو‌های امریکا از حیث ماهیت و محتوای برنامه‌ها شبیه به هم باشند و این در صورتی است که امریکایی‌ها پیوسته از چندگانگی فرهنگی و تکثرگرایی دم می‌زنند، در حالی‌که نظامی سلطه‌گرانه و تک‌فرهنگی، محتوا و امواج اطلاعات و ارتباطات را در چنگ خود گرفته است (www2.hamshahri.net). نابرابری در دسترسی به ارتباطات راه دور (تلفن) گزارش‌ها حاکی است تا اوایل سال 2003 میلادی ۷۳% تلفن‌هاى جهان در اختیار ۲۰% کشورهاى توسعه‌یافته قرار داشته است. با توجه به اینکه تلفن به‌عنوان بستر استقرار فناورى‌هاى نوین ارتباطى شناخته مى‌شود ولی در سراسر افریقا تنها ۱۴ میلیون خط تلفن وجود دارد، در حالى‌که این تعداد، از خطوط تلفنِ شهر توکیو یا منطقة منهتن نیویورک کمتر است (http://ertebatat82.blogfa.com). تابو مبکی معاون ریاست جمهوری افریقای جنوبی، در نشست هفت کشور بزرگ صنعتی در زمینة اطلاع‌رسانی در 1995 با اعلام اینکه «نیمی از مردم جهان هرگز از این وسیله استفاده نکرده‌اند»، می‌گوید «واقعیت این است که تعداد خطوط تلفن در منطقة منهتن نیویورک بیش از افریقای زیر صحرا است»(www.bashgah.net). در حالی‌که‌ ساکنان‌ نیویورک‌ در اندیشة ارتقای سیستم‌ ارتباط‌ با اینترنت‌ از طریق‌ تلفن‌‌های‌ متعارف‌ به‌ سیستم‌ باند پهن‌اند‌ ، اغلب‌ ساکنان‌ کشور‌های‌ در حال‌ توسعه،‌ هرگز صدای‌ بوق‌ آزاد تلفن‌ را نشنیده‌اند چه‌ برسد به‌ اینکه‌ از ماوس‌ یا موتور جستجوگر اینترنتی‌ استفاده‌ کنند (http://www.ayandehnegar.org). در سال 1990 در اتیوپی برای هر 1000 نفر فقط سه خط تلفن وجود داشت و این رقم (پس از 13 سال) در سال 2003 به 6 خط تلفن برای هر 1000 نفر رسید (http://whiteafrican.com). در حالی‌که در برخی کشورها همچون چین، ارتباطات تلفنی روند بسیار فزاینده‌ای داشته است به گونه‌ای که شمار مشترکان تلفن همراه در چین تا پایان سال 2006 میلادی به حدود نیم میلیارد نفر رسید (یعنی از هر سه نفر چینی یک نفر تلفن همراه در اختیار دارد) و طبق آمار اعلام شده طی سال‌های اخیر نیز به‌طور میانگین، سالانه ۵۰‬ میلیون نفر به جمع دارندگان تلفن همراه در چین افزوده شده است (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران 4/9/1385) در سال 1994 اروپا و امریکای شمالی، 69% درآمد‌های ارتباطات دوربرد جهانی را به خود اختصاص دادند. حال آنکه سهم افریقا از این بابت فقط 1% و از بابت خطوط تلفنی بین‌المللی فقط 2% بود. (www.bashgah.net) بر اساس گزارش اتحادیة بین‌المللی ارتباطات دور، کشورهاى گروه جی8 که فقط ۱۴ % جمعیت جهان را دارند،۳۴% مشترکین تلفن همراه دنیا را به خود اختصاص داده‌اند. در حالی‌که بیشتر از 000/800 روستاى جهان که جمعیتى بالغ بر یک میلیارد نفر را شامل مى‌شوند، هنوز هیچ‌گونه دسترسى به خدمات فناورى اطلاعات و ارتباطات ندارند(جلالی، مصاحبه). دیدگاه‌‌های تبعیض‌نژادی دلیل دیگری در ایجاد و تعمیق شکاف دیجیتالی بین کشورها و ملت‌ها است. به‌عنوان مثال در افریقای جنوبی برای هر 100 سفیدپوست 60 تلفن وجود دارد اما برای هر 100 سیاه‌پوست فقط 1 تلفن وجود دارد. این رقم برای کل قاره‌ افریقا برابر 6/1% است(www.bashgah.net). ضریب نفوذ تلفن همراه در کشورهاى پیشرفته، ۷۷%، درحال توسعه 8/18% و متوسط جهانى 4/27% است. (جلالی، مصاحبه) نابرابری از جنبة جنس و سواد شکاف بین سواد دیجیتالى زنان و مردان یکى دیگر از ابعاد شکاف دیجیتالى است که ناشى از همان نابرابرى سواد و علم بین مردان و زنان است. در اغلب کشورهاى جهان سوم دختران و زنان از بى‌سوادى و یا کم‌سوادى نسبت به مردان رنج مى‌برند. به همین دلیل در استفاده و دسترسى به فناورى‌هاى ارتباطى نیز محدودیت‌هاى زیادى دارند. این نابرابرى بین زنان و مردان ریشه در ‌آموزش ندیدن، فقر و دسترسى نامناسب زنان به فناوری است (http://ayandehnegar.org). فناورى‌هاى ارتباطى می‌تواند ظرفیت‌هاى بسیار مناسب و بالایى به‌منظور از بین بردن شکاف و نابرابرى بین زنان و مردان، ایجاد کند و چنانچه برای ارتقای سطح دانش و معلومات رایانه‌ای زنان زمینه‌های لازم فراهم شود، می‌توانند جایگاه فعال‌تر و شایسته‌ترى را در جامعة دیجیتالی براى خود فراهم کنند. از آنجا که کسب مهارت‌هاى فناورى‌هاى اطلاعات و ارتباطات به سواد ارتباطی مستقیم دارد، بنابراین ‌باید برنامه‌ریزى‌هاى گسترده‌اى در خصوص افزایش سطح سواد زنان در سطح دنیا و کشورهاى عقب‌مانده، صورت گیرد. عمده‌ترین شکاف دیجیتالى در بین مردان و زنان مربوط به دسترسى و استفاده از اینترنت است. به گونه‌اى که کمترین میزان کاربران را، در کشورهاى در حال توسعه زنان تشکیل مى‌دهند، در مقابل بیشترین تعداد کاربران اینترنتى را مردان، دانش‌آموختگان دانشگاهى و افراد با درآمد بالا تشکیل مى‌دهند. بر اساس آماری که سازمان یونسکو منتشر کرد از بین 138 کشور توسعه‌نیافته و در حال توسعة جهان، کشور نیجر با 3/81% (از جمعیت کل کشور) بالاترین نرخ جمعیت بی‌سواد و کشورهای لهستان و استونی با 2/0% کمترین نرخ جمعیت بی‌سواد 15 سال و بالاتر را در سال 2005 به خود اختصاص داده‌اند، (www.uis.unesco.org) و نرخ بی‌سوادی سایر کشورها کمتر از 2/0% است.‌ فرصت‌‌های نابرابر در حوزة تولید کتاب، مطبوعات و روزنامه‌ها در سال 1983 در امریکا حدود ۱۷۰۰ روزنامه، ۱۱۰۰۰ مجله، ۹۰۰۰ ایستگاه رادیویی، ۱۰۰۰شبکة تلویزیونی و ۲۵۰۰ موسسة نشر آثار مکتوب، وجود داشت و در حدود پنجاه شرکت چند ملیتی، که همگی «منافع مالی مشترکی با چند موسسه اقتصادی بزرگ دیگر و چندین بانک بین‌المللی بسیار مهم دارند» قسمت اعظم این بازار را در اختیار خود داشتند و از دهه ۱۹۸۰ تا‌کنون، بر حجم این تمرکزگرایی در صنایع ارتباط جمعی افزوده شد به گونه‌ای که در سال ۲۰۰۳، ده موسسة بزرگ اقتصادی در امریکا بر این بخش فرمانروایی می‌کردند (www2.hamshahri.net). آمار‌های جدید حکایت از آن دارند که در امریکا روزانه 1759 روزنامه و 668 نشریة هفتگی و بیش از 8000 مجلة هفتگی منتشر می‌شود. که علاوه بر موسسات بزرگ اقتصادی حدود 1700 شرکت توزیع، و نظارت این نشریات را بر عهده دارند. (سروقامت، 1377، ص 25). بیش از نیمی از تولید مطبوعاتی جهان همچنان در اختیار غرب صنعتی است. در حالی‌که تنها 1% از نشر مطبوعاتی جهان، یعنی همان نسبت یک دهه‌ پیش، به قارة افریقا تعلق دارد. همچنین وسعت شکاف میان ثروتمندان و تهی‌دستان در دهة آخر قرن بیستم نشان‌دهنده آن است که سرانة عناوین کتاب‌‌های انتشار یافته در کشور‌های توسعه‌یافته بیش از 8 برابر سرانة کشور‌های در حال توسعه است. شکاف در سرانه‌ مطبوعاتی نیز به همین نسبت است(www.bashgah.net). نمودار شماره 6، میزان اختلاف و تعداد نشریات کشورها را (از هر 1000 نفر شهروند) در مناطق مختلف جغرافیایی جهان نشان می‌دهد. نمودار شماره 6نابرابری و عدم تناسب بین کشور‌های توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته از لحاظ میزان درآمد،‌ جمعیت و توان علمی قابل توجه است. طبق آمار منتشر شده در اواخر دهة قرن بیستم، ‌کشور‌های توسعه‌نیافته یا جهان سوم با دارا بودن بیش از 80% جمعیت جهانی، تنها از 20% درآمد جهانی سهم می‌برند و فقط در 1%‌ تولید علمی در سطح جهان نقش دارند، در حالی‌که کشور‌های غربی، با داشتن تنها20% جمعیت جهان، 80%‌ درآمد جهانی و 99%‌ توان و تولید علم جهانی را در اختیار خود دارند. (نمودار شماره 7) نمودار شماره 7 عدم تعادل بین تسهیلات شهری و روستایی نزدیک به دوسوم جمعیت کشورهاى توسعه‌نیافته و کم‌درآمد در روستاها ساکن‌اند. (http://ertebatat82.blogfa.com) و بنابراین فراهم ساختن شبکه‌ها و زیرساخت‌هاى مورد نیاز، هزینه‌هاى به مراتب بیشترى را در بر خواهد داشت. از طرف دیگر با توجه به پایین بودن سطح درآمد روستاییان، توجیه این هزینه‌ها از لحاظ درآمدهاى بالقوه دشوار است. شکاف از جنبة زبان اینترنت (مکالمه و مکاتبه) • زبان عامل دیگرى است که در افزایش شکاف دیجیتالى تأثیرگذار است. به‌عنوان مثال بیشتر محتواى اینترنت به زبان انگلیسى است و کاربران برای استفاده از مطالب و پایگاه‌هاى اطلاعاتى باید با این زبان آشنایى کافى داشته باشند. حال آنکه قشر عظیم بى‌سواد و کم‌سواد در کشورهاى عقب‌مانده و در حال توسعه، با زبان انگلیسى و یا سایر زبان‌هاى رایج در شبکه جهانى وب کمترین آشنایی را دارند. به‌طور مثال در بررسى صورت گرفته در مورد زبان ایگبو که زبان محاوره ۱۷ میلیون نفر از اهالى نیجریه است مشخص شد که در جستجوى صورت گرفته براى یافتن صفحات وب به این زبان، تنها پنج سایت وجود دارد. این پنج سایت نیز مربوط به ترجمه اعلامیه جهانى حقوق بشر، ترجمه سند موسوم به چهار قانون معنوى، ترجمه هرم غذایى، یک کتابچه دوصفحه‌اى حاوى اصطلاحات زبان ایگبو و یک کتابچه دعا بوده است. بنابراین ملاحظه مى‌شود فردى که به زبان ایگبو صحبت مى‌کند و با زبان انگلیسى نیز آشنایى ندارد در شبکه جهانى وب فقط به همین پنج سایت دسترسى خواهد داشت و از حجم عظیم داده‌ها و اطلاعات بى‌نصیب خواهد ماند (http://ertebatat82.blogfa.com). نمودار شماره 8 سهم زبان‌های مختلف در اینترنت را به درصد و در سپتامبر سال 2004 میلادی نشان می‌دهد (http://global- reach.biz). نمودار شماره 8شکاف از نظر نیروهای متخصص و فنی کشورها شکاف دیجیتالى در توزیع نابرابر متخصصان و خبرگان فناورى‌هاى اطلاعاتى و ارتباطى در سطح دنیا نیز وجود دارد. اغلب متخصصان و کارشناسان آى.تى به زندگى و کار در کشورهاى غربی گرایش زیادی دارند و از سوى دیگر این کشورها پیوسته به دنبال جذب چنین افرادى‌اند (نمودار شماره 9). لذا به دلیل فقدان متخصصان و کارشناسان زبده در کشورهاى در حال توسعه یا کم‌توسعه یا نبود فرصت‌ها و ظرفیت‌های لازم به‌منظور به‌کارگیری قشر متخصص و فنی و در پی آن خروج مغزها از چنین کشور‌هایی، باعث شده است تا آنها از پیشرفت در زمینة فناورى‌هاى نوین باز بمانند و به دامان کشورهاى پیشرفته و صاحب فن در این زمینه روی ‌آورند. نمودار شماره 9 نابرابری در ایجاد و بهره‌برداری از پارک‌های علمی قدیمی‌ترین و مشهورترین پارک‌های علمی در جهان عبارت‌اند از: درة سیلیکون در امریکا، سوفیا آنتی پولیس فرانسه در اروپا و شهرک علمی سوکوبای ژاپن در آسیا. دره سیلیکون در اصل پارک علمی دانشگاه استنفورد است که در اوایل دهه 1950، و سوفیا آنتی پولیس در دهه 1960 و شهرک علمی سوکوبای ژاپن در اوایل دهه 1970 تاسیس شدند. هم‌اکنون بیش از 500 پارک علمی در دنیا وجود دارد و این تعداد رو به افزایش است. امریکا با بیش از 150 پارک علمی در صدر و سپس ژاپن با 111 پارک در رتبة دوم قرار دارند. چین کوشش خود را برای توسعة پارک‌های علمی در اواسط دهه 1980 آغاز کرد و اکنون حدود 100 پارک علمی در این کشور ایجاد شده است (http://www/mstpark.org)، بسیاری از کشور‌های دیگر نیز حتی نامی از پارک علمی نشنیده‌اند. نابرابری در هزینه‌کرد‌های بخش R&D و ICT کشورها طبق مطالعات انجام شده در سال ۱۹۹۹ مخارج جهانی در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات بیش از ۱/۲ تریلیون دلار بوده است و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۰۳ از مرز ۳ تریلیون دلار نیز فراتر رود (http://beta.did.ir/). بنابراین ایجاد زیرساخت‌های لازم به‌منظور ایجاد،‌ تقویت، توسعه و بهره‌برداری از فناوری‌‌های مختلف، هزینه‌‌های بالایی را بر کشورها تحمیل می‌کند و کشور‌هایی که پتانسیل و ثبات اقتصادی لازم و کافی نداشته باشند، دستیابی به این هدف برای آنها مشکل یا ناممکن است. نتایج بررسی‌ای‌‌ که‌ از میزان‌ مخارج‌ ناخالص‌ مربوط به‌ فعالیت‌های‌ تحقیق‌ و توسعه‌ ( GERD) در مناطق‌ مختلف‌ جهان‌ به‌‌عمل‌ آمده‌، حاکی‌ از آن ‌است‌ که‌ کشور‌های‌ عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در این خصوص بیشترین نقش را ایفا کرده‌اند (جدول‌ شماره 1). بر حسب‌ این‌ بررسی‌، حدود 85 % ازکل‌ هزینه‌‌های‌ مربوط به‌ تولید علم‌ و فناوری‌ در جهان‌، به‌ کشور‌های‌ مزبور اختصاص‌ یافته‌ است(http://ayandehnegar.org)‌. جدول‌ شماره 1 مخارج‌ ناخالص‌ ملی‌ مربوط به‌ فعالیت‌های‌ تحقیق‌ و توسعه‌ (GERD)، تولید ناخالص‌ ملی‌ (GDP) و نسبت‌GRED/GDP برای‌ مناطق‌ مختلف‌ در جهان‌ در سال، 1992 GERD/GDP (درصد) GDP GERD نام 9/1 6079 67/117 اتحادیه اروپا 3/2 233 47/5 موسسه تجارت آزاد اروپا 5/1 188 89/2 کشور‌های اروپای شرقی و مرکزی 9/1 64 24/1 رژیم صهیونیستی 9/0 496 13/4 کشور‌های مستقل مشترک‌المنافع 8/2 5953 01/167 ایالات متحده 5/1 537 13/8 کانادا 4/0 1063 93/3 امریکای لاتین 4/0 160 72/0 شمال افریقا 5/0 598 11/3 خاور نزدیک و خاورمیانه 4/0 245 09/1 افریقای جنوب صحرا 8/2 2437 31/68 ژاپن 3/1 824 73/10 کشور‌های در حال صنعتی جدید 7/0 3155 24/22 چین 8/0 940 10/7 هند 4/0 982 22/4 دیگر کشورهای شرق دور 2/1 341 12/4 استرالیا و نیوزیلند 8/1 24295 58/428 جمع کل جهانی در مقیاس منطقه‌ای، نیز تفاوت‌های معنادار و عمیقی بین میزان هزینه‌کرد‌های کشورها وجود دارد،‌ به‌عنوان مثال از میان 15 کشور از کشور‌های خاورمیانه، رژیم صهیونیستی با هزینه‌ای معادل 1/5% از کل اقتصاد کشور، بالاترین رتبه را نسبت به سایر کشور‌های منطقه به خود اختصاص داده است. (جدول شماره 2) جدول شماره 2 میزان هزینه‌های تحقیق و توسعه 20 کشور خاورمیانه رتبه کشور درصد از کل اقتصاد 1 رژیم صهیونیستی 5.1 2 مصر 1.9 3 ترکیه 0.7 4 ایران 0.5 5 ارمنستان 0.3 6 آذربایجان 0.3 7 کویت 0.2 8 سوریه 0.2 9 پاکستان 0.2 10 امارات‏ پایین‌تر از 0.2%11 بحرین12 قطر13 اردن14 لبنان15 عربستان16 عمان17 یمن18 عراق19 ترکمنستان20 افغانستانSource: http://www.sharifthinktank.com میزان سرمایه‌گذاری یک کشور در امور تحقیق و توسعه، نشان‌دهندة میزان توانایی و رشد آن کشور در حوزه علوم و فناوری است. البته کیفیت و بهره‌وری این سرمایه‌گذاری موضوع دیگری است که در جای خود باید تحلیل و بررسی شود. جمع‌بندی امروزه‌، فناوری‌‌های اطلاعات و ارتباطات از ارکان‌ و مؤلفه‌‌های‌ اساسی‌ حیات و فعالیت‌ بشری‌ محسوب‌ می‌شوند. این‌ دو حوزه تا حدود زیادی‌ تعیین‌کنندة‌ پیشرفت و توسعة‌ آینده جوامع‌‌اند، چرا که‌ این‌ دو اهرم‌ قوی‌ از جمله ابزار‌هایی‌اند که‌ دولت‌ها از طریق آنها می‌توانند از عهده‌ خواست‌ها و نیاز‌های‌ ملی (اجتماعی‌، اقتصادی، فرهنگی‌ و نظامی و...) و تحکیم و تثبیت پایه‌‌های اقتدار و قدرت ملی خود برآیند و با توجه‌ به‌ نقشی‌ که‌ آنها ‌در ایجاد فهم‌ جدید و القای‌ نوآوری‌های‌ این فناوری‌ دارند، لذا حمایت‌ از این حوزه در کشورها به‌ جزء جدایی‌ناپذیر‌ سیاست‌های ‌عمومی‌، دغدغه‌ها و علاقه‌مندی‌های کارساز و کاربردی دولت‌ها درآمده‌ و بر این اساس، موضوع فناوری در بخش‌ها و راهبرد‌های‌ علمی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی‌، صنعتی‌ و... بسیار حائز اهمیت است و به‌عنوان یکی از عناصر و مؤلفه‌های اثرگذار در حوزه‌های مختلف قدرت ملی کشورها، نقش به سزایی را به خود اختصاص داده است. راهبرد‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورها،‌ اگر به درستی ایجاد، اجرا و کنترل شوند از پتانسیل‌‌های لازم برای ایجاد فرصت‌‌های جدید برخوردار خواهند بود و قادرند بهره‌وری صنایع، اشتغال‌زایی در بخش فناوری ارتباطات و اطلاعات، بهبود روابط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی،‌ فعال‌سازی بخش‌های مختلف اقتصادی، فضاسازی و فرهنگ‌سازی هدف‌مند افکار و اندیشه‌ها و... را در کشورها گسترش دهند و به‌عنوان ابزاری کارآمد در حذف نابرابری‌های اقتصادی و فرهنگی جوامع مختلف، نقشی پویا و بالنده ایفا کنند، باید با اهرم اراده‌ها، انگیزه‌ها و اندیشه‌‌های بومی و ملی، شرایط متعادل، متوازن و منصفانه‌ای را به‌منظور بروز و ظهور ابتکارات و خلاقیت‌‌های ملی در نظام حاکم بر روابط منطقه‌ای و بین‌المللی به وجود آورد، در غیر این‌ صورت قطب‌‌های اقتصادی جهان اجازة بازی در رقابت‌های فناوری و ارتباطات را به سایر کشورها نخواهند داد. کشورها باید قادر باشند از این ابزار پیشرفته برای ایجاد تغییر و تحولات استراتژیک در موضوع ارتباطات و اطلاعات بهره بگیرند و بسترها و شبکه‌‌های ارتباطی و انتقال اطلاعات را در داخل و خارج کشور، در خدمت اهداف و منافع ملی به‌کار برند و با ایجاد عمق استراتژیک اطلاعاتی و ارتباطاتی در اقصی نقاط دنیا، منابع غنی، به‌روز و کارآمد جهانی را به صورت آنلاین به‌منظور پویایی و بالندگی عرصه‌‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی، علمی، فنی و... به شکلی پویا، و بهینه مورد بهره‌برداری قرار دهند و با در نظر گرفتن،‌ اندیشه‌ها، ارزش‌ها،‌ آثار فکری، فرهنگی و یافته‌‌های نوین از طریق حضور فعال، سازنده و اثرگذار در دنیای اطلاعات و ارتباطات جهانی، توانمندی‌های (طبیعی و انسانیِ) جغرافیای ملی را به‌منظور تحقق، تقویت و توسعة قدرت ملی، فعالانه به‌کار گیرند. در همین خصوص شاخص‌های‌ فناوری‌ (همچون سیستم‌ها، سامانه‌ها، شبکه‌ها، صنایع و مراکز مختلف ارتباطاتی و نیز پایگاه‌ها و منابع تولید علم و اطلاعات و نوآوری)، واحد‌هایی‌ کمی‌ هستند که برای‌ اندازه‌گیری‌ عواملی‌ که‌ معرف‌ و مشخص‌کنندة وضعیت‌ و میزان ‌فعالیت‌ نظام‌های‌ فناورانه‌ هستند به‌کار می‌روند. اینگونه‌ شاخص‌ها مورد استفادة‌ طیف‌ گسترد‌ه‌ای‌ از اشخاص‌ و مسئولان‌ قرارمی‌گیرند، از قبیل‌، قانون‌گذاران‌، سیاست‌گذاران‌ علمی و فنی‌، تحلیل‌گران‌ راهبردی‌ و همچنین‌ برای‌ سنجش و ارزیابی‌های‌ برنامه‌ای‌ و نیز بررسی‌های‌ مربوط به‌ علم‌ و فناوری‌ و شمار زیادی‌ از مسئولان‌ و هدایت‌کنندگان‌ امور فناوری که پیوسته‌ با تصمیم‌گیری‌ها و انتخاب‌هایی مواجه‌اند که ‌باید مبتنی‌ بر شاخص‌های مختلف فناوری صورت‌ گیرد. ولی در حال حاضر بنا به دلایل متعدد امکان استفادة بهینه و برابر (و یا حتی نسبتا برابر) از سهم فناوری برای کشورها میسر نیست و بنابراین پدیده‌ای به‌نام فرصت‌‌های نابرابر در حوزة فناوری و در ابعاد مختلف آن،‌ از جمله بعد ارتباطی و اطلاعاتی را ایجاد کرده است. بروز این پدیده که از آن به‌ گسل یا شکاف در بعد فناوری و تازه‌های عصر دیجیتال و الکترونیک نام برده می‌شود عوامل و دلایل مختلف داخلی و خارجی دارد که از جملة آنها می‌توان به نبود ساختار و ساز‌وکار‌های زیربنایی لازم در کشورها، بی‌توجهی به بخش نخبه و خبره در کشورها یا نبود فضا‌های مناسب آموزشی و تحقیقاتی در زمینه فناوری، فقدان تدبیر، تفکر و فرهنگ خودباوری و مبتنی بر پذیرش و باور استعدادها و توانمندی‌های بومی و ملی، نبود یا کمبود انگیزة لازم به‌منظور بهره‌برداری از فرصت‌‌های قدرت‌ساز در عرصة علم و فناوری، آگاهی یا توانایی لازم نداشتن در بهره‌بری مناسب از توانمندی‌های سینرژیک و ارزش‌افزای فناوری، نظام نامتعادل حاکم بر روابط سیاسی، اقتصادی بین‌الملل، سلطه و سیطره و تمامیت‌خواهی غول‌ها و قطب‌های اقتصادی و زر و زور جهانی در حذف تازه‌واردها به عرصه‌‌های نوین فناوری و... اشاره کرد. منابع 1. طلوع، ابوالقاسم؛ فرار مغزها،‌ جذب مغزها، گردش مغزها؛ مرکز تحقیقات علمی کشور، 1379. 2. اسمیت، آنتونی؛ ژئوپلیتیک اطلاعات با شیوه‌‌های سلطه‌جویی فرهنگی استعمار در جهان از طریق رسانه‌‌های همگانی؛ ترجمه شیروانی، فریدون، تهران: خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، سروش، 1364. 3. الرفاعی،‌ فؤاد بن سید عبدالرحمن؛ نفوذ صهیونیسم بر رسانه‌های خبری و سازمان‌های بین‌المللی؛ ترجمه سروقامت، حسین، تهران: سازمان کیهان،1377. 4. جلالی، على اکبر، قائم مقام پژوهشکده الکترونیک و عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت، در مصاحبه با خبرنگار ایران. 5. محمدنژاد، میرعلی و نوروزی، محمد تقی؛ فرهنگ استراتژی؛ تهران: نشر سنا، 1378، ص 172. 6. سلامی، حسین، سخنرانی در جمع دانشجویان و اساتید در محل دانشگاه عالی دفاع ملی، 30/1/1386. 7. شامحمدی، محمد؛ شناختی اجمالی از جنگ‌های سایبری؛ معاونت عملیات ستاد مشترک سپاه، شهریور 1381، ص 12. 8. مصاحبه عباس پورفرخی، کارشناس ارشد فناوری اطلاعات و مدرس دانشگاه علوم کاربردی مشهد، با خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 6/9/85 . 9. آمار ۱۹۹۸ نشریه بانک جهانی سال ۲۰۰۱. 10. گزارش اداره فرهنگی ایرانیان خارج از کشور، 1378 11. مقاله تضاد و تعارض در اینترنت - منبع: باشگاه اندیشه 10/5/1383. 12. اریک کلینن برگ، مقاله 10 ارباب رسانه‌ای امریکا، استاد دانشگاه نیویورک، اردیبهشت 1382. 13. ضیایی پرور، حمید؛ جنگ نرم؛ جلد 2 ص 202. 14. http://www.tcwmagazine.com/ article.htm 15. http://beta.did.ir 16. http://www.ganjafzar.com/article484.htm 17. http://www.voanews.com/persian 18. http://www.world-gazetteer.com 19. http://www.internetworldstats.com 20. http://www.irna.com/fa/frontpage/menu 21. http://www.sharifthinktank.com 22. http://ertebatat82.blogfa.com/post-583.aspx 23. http://www.internetworldstats.com 24. http://global-reach.biz/globstats/chart.gif 25. http://www2.hamshahri.net/vijenam/lomond/1382/mah02/1st-glnc.htm 26. http://internetworldstats.com/top20.html 27. http://www.bashgah.net 28. http://global-reach.biz/globstats/chart.gif 29. http://www.let.leidenuniv.nl/history/ivh/chap5.htm 30. http://www.mediaaccess.org/programs/diverisity/index/html