چکیده پروژة حاضر در صدد است تا فنون اقناع را، به ویژه زمانی که حکومتها از آنها استفاده می‌کنند، به دانشجویان آموزش دهد. بسیاری از مثالهای به کار رفته، برگرفته از فعالیتهای بخش عملیات روانی دولت امریکا است. دانشجویان عملیات روانی الف) فنون نفوذ را بازنگری کردند، ب) آگهیها، اعلامیه‌ها، و دیگر ابزارهای اقناع به کار رفته در جنگ جهانی دوم، جنگ خلیج‌[فارس]، کوزوو و افغانستان را بررسی کردند، ج) موضوعات اخلاقی و قانونی مرتبط با فعالیتهای‏ اقناع را مورد توجه قرار دادند و د) تفاوتهای بین اقناع و تبلیغات را نیز بررسی کردند. در نهایت، دانشجویان شیوه‌های ایمن کردن خود را در برابر تلاشهای نفوذ ناخواسته مورد توجه قرار دادند. مقدمه براساس جدیدترین طرح راهنمای برنامه‌های آموزشی انجمن روان‌شناسی امریکا، دانشکدة روان‌شناسی موظف است در خلال برنامه‌های آموزشی دورة کارشناسی نقش دانشجویان را در حوزة عمومی به آنها آموزش دهد. (انجمن روان‌شناسی امریکا 2002) چنین آموزشی دربرگیرندة کمک به دانشجویان در بررسی دغدغه‌های مهم سیاسی، اجتماعی( ) و نیز فراگیری مهارتهایی است که شهروند را مؤثر و کارا می‌سازد. به طور مسلم، پاسخ به "پرسشهای مهم" پیرامون رفتار انسانی، بر عهدة روانشناسان اجتماعی است.( )‌ این رهیافت تا حدی از این واقعیت نشأت می‌گیرد که بخش اعظم مطالعات روان‌شناسی اجتماعی مدرن برگرفته از تلاشهای دانشگاهی است که برای فهم رفتار شهروندی در آلمان نازی صورت گرفت. چالش فراروی یک آموزشگر مدرن، درگیر کردن دانشجویان در پژوهش و اصول روان‌شناسی اجتماعی است تا شهروندان مدرن را نسبت به موضوعات آگاه و باخبر سازد. مقاله حاضر قصد دارد پروژة تحقیقاتی اصول و مبانی نفوذ را که در مبارزه‌های اقناع حکومتها( ) به کار می‌رود توصیف نماید. علاوه بر این، به پرسشهای مهم اخلاقی و قانونی اشاره کرده و این موضوع را بررسی خواهم کرد که چگونه افراد می‌توانند خود را از چنین نفوذهای ناخواسته در امان نگه دارند. اگرچه پروژة حاضر برای کلاس عملیات روانی طراحی شده است، با این حال می‌تواند به راحتی برای دوره‌های دیگری همچون روان‌شناسی اجتماعی، فرهنگی، روان‌شناسی صنعتی / سازمانی یا انسان شناسی فرهنگی مناسب باشد، زیرا مبارزه‌های اطلاعاتی مورد بحث، اغلب به فهم میان فرهنگی و فنونی بستگی دارد که سازمانهای عمومی و خصوصی از آنها استفاده می‌کنند. عملیات روانی شاید یکی از بهترین مثالهای معروف در فعالیت بخش عملیات روانی امریکا تلاش برای از پا درآوردن ژنرال مانوئل نوریگا و تسلیم وی باشد. نیروهای امریکایی برای تحقق این هدف، با تبلیغات و پخش موسیقی راک امریکایی با صدای بلند، اعصاب نوریگا را مختل کردند. با این حال، تلاش برای اقناع، بسیار فراخ‌تر و گسترده‌تر از مثالی است که بدان اشاره شد. عملیات روانی را اینگونه تعریف می‌کنند؛ "عملیات روانی سلسله فعالیتهای روان‌شناسانه‌ای است که در زمان صلح، جنگ و بحران برای تأثیرگذاشتن بر نگرش و رفتار مخاطبان بی‌طرف، خودی و دشمن طرح‌ریزی شده و در دستیابی به اهداف سیاسی و نظامی مؤثر است. (فرشچی، 1382، ص 8) چنین عملیاتی پیش، پس و در حین منازعات طراحی می‌شوند، هماهنگ می‌شوند و به اجرا درمی‌آیند."( ) در جنگ جهانی دوم، هر کدام از طرفین، برای هدف قراردادن شهروندان و سربازان خود و دشمن، از طریق چاپ و ویدئو متوسل به مبارزات اقناع می‌شدند. امروزه نیز می‌توان به توسعه و شکل‌گیری عملیات روانی در هائیتی، سومالی، جنگ خلیج‌فارس، بوسنی، کوزوو، افغانستان و عراق اشاره کرد. این عملیات می‌تواند به شکل پخش عملیات، اخبار و موسیقی از بلندگوهای ایستگاههای رادیو، توزیع بولتن خبری و در اختیار گذاشتن اطلاعات از طریق بلندگوهای دستی باشد. امروزه عملیات روانی بیش از پیش شکل پیچیده و ماهرانه‌ای به خود گرفته است. راندال جی.بودیش،( ) یکی از فرماندهان نیروی دریایی ایالات متحده استدلال کرد که سه تحول مهم جاری، موجب افزایش کارایی و تأثیرگذاری عملیات روانی شده است: 1)‌فن‌آوریهای اطلاعاتی همانند شبکه‌ها و وب سایت‌ها؛ 2) انفجار جهانی رسانه‌های جمعی همچون تلویزیون و رادیو؛ 3) پیشرفت‌ها در پژوهش علوم اجتماعی مرتبط با رفتار انسان. ارتشهای مدرن به مورد آخر، یعنی روان‌شناسی اجتماعی، بیشتر از دیگر شاخه‌های روان‌شناسی اهمیت می‌دهند. این اندیشه که عملیات روانی نیروهای مسلح باید در حال تکوین باشد – "مرحلة اجرا در پیش و پس و یا در حین منازعات تا اندازه‌ای مبتنی بر مشاهده‌ای است که حکومتهای خارجی و حتی سازمانهای غیردولتی همواره مبارزات اقناعی خود را افزایش می‌دهند. از این رو، مبارزات اقناع مدرن نه تنها مدام و پیوسته، بلکه بی مرز نیز می‌باشند. با درهم تنیدگی رسانه‌های جهانی، امکان محلی شدن هر مبارزة رسانة خاص کاهش می‌یابد. به کلامی دیگر، مبارزات هر عملیات روانی هم مخاطب مستقیم دارد و هم غیرمستقیم. چالش فراروی طراحان عملیات روانی، تهیه موادی است که برای تمامی مخاطبین موثر و بی‌ضرر باشد. دغدغه و نگرانی شهروندان این است که حضور گستردة مبارزه‌های اقناع، موجب شده تا تشخیص منبع و ارزیابی درستی و یا تشخیص اهمیت اخبار، حکومت و اطلاعات تولیدی سازمان غیردولتی بسیار دشوار باشد. با توجه به نقش فزایندة جهانی عملیات روانی، به نظر می‌رسد که اکنون فهم سازوکار اقناع نسبت به گذشته، تبدیل به یک "مهارت شهروندی" بسیار مهم شده است. موضوعات اخلاقی، مفهومی و نظری مطرح شده در یک پروژه عملیات روانی روان‌شناسی اجتماعی دانشجویان عملیات روانی را در بستر مطالعة رویکردها، سازش و سازگاری بررسی کردند. آنها فصول مربوط به موضوع مزبور را، در کتاب برهم،( ) کاسین،( ) و فاین( ‌) با عنوان "روان‌شناسی اجتماعی" (2002) و نیز کتاب سیالدینی با عنوان "نفوذ: علم و عمل"( ) (2001) مطالعه کرده بودند. پروژة عملیات روانی فرصتی را فراهم آورد تا دانشجویان در کنار مفاهیم اقناع و سازش، دیگر موضوعات را نیز مورد توجه قرار دهند: 1) پتی و کاسیوپا،( ) 2) منبع، پیام و ویژگیهای مخاطب، 3) نظریة اختلال شناختی( )، 4) خواستهای مبتنی بر عاطفه، 5) آزمون اجتماعی سیالدینی، 6) نفوذ اطلاعاتی، 7) نفوذ هنجاری، 8)نقش شرطی شدن کنش گرو کلاسیکی، 9) نظریة برداشت از خود.( ) موضوعات اخلاقی مطرح شده در این پروژه، پرسشهای مرتبط با جریاناتی را دربرمی‌گرفت که حکومت‌ها در آن باید از "مسیر فرعی"( ) استفاده کنند و یا به لحاظ غیرمنطقی تلاشهای نفوذ و نیز تعهدات شهروندان را در یک دموکراسی قرار دادند تا مسئولیت تصمیم حکومتهای خود را بر عهده گیرند. آماده‌سازی دانشجو برای پروژه داخل کلاس دانشجویان با مرور مقاله‌های فصلنامه عملیات، در مورد عملیات روانی و شماری از وب سایتهای مربوط خود را برای پروژه داخل کلاس آماده کردند. مقالات و وب سایت‌ها آشکارا به نظریه و داده‌ها در روان‌شناسی اجتماعی اشاره داشتند. یکی از وب سایت‌ها که فعالیتهای‏ سپالدینی (2001) در مورد نفوذ را در دسترس نهاده، www.influnceatwork.com‌ نام دارد. این سایت‌ها در برگیرندة پایگاههای دانشگاهی و حاوی آرشیوهای از نسخ چاپی و ویدئویی دوران جنگ جهانی دوم به همراه سایتهای بزرگ خصوصی و دانشگاهی بود. سایت‌های مذکور لینکهای بی‌شماری را در مورد اسناد و مدارک عملیات روانی، جزوه‌ها، منابع پژوهشی و سایتهای مرتبط با رسانه‌های بزرگ را در اختیار دانشجویان می‌گذارد که در کنار آن‌ها می‌توان آرشیوی از اخبار مربوط به مبارزات اقناع غربی، سازمان‌ملل متحد و دیگر حکومت‌ها را به آن اضافه کرد. این سایت که در کلاس پروژه از آن بهره جستم در جدول یک نشان داده شده است. بحث و تشریح عملیات روانی بحث کلاس حول محور مبارزات عملیات روانی در افغانستان و جنگ خلیج فارس دور می‌زد. گزارش مزبور، حاوی مباحث مربوط تبلیغات و اقناع بود.( ) در این بحث به بمب‌افکنهای بی-52 امریکایی نیز که هر روز و یا گاهی اهداف موردنظر را بمباران تبلیغاتی می‌کردند، اشاره شده است. اگر سربازان عراقی می‌خواستند از اهداف دشمن مطلع شوند، مجبور بودند اوقات خود را با شنیدن تبلیغات ایالات متحده سپری کنند. دانشجویان به زودی متوجه شدند که اعلامیه‌های مربوط به هدف‌گیری بمب‌افکن‌ها، به مثابة انگیزه‌هایی عمل می‌کردند که سربازان مجبور بودند در طول روز به آنها گوش فرا دهند. دانشجویان بر این اساس شروع به شناخت فرایند فنون نفوذ کردند. سپس کلاس متوجه پوسترهای نازی‌ها و امریکایی‌ها در جنگ جهانی دوم شد. این منابع توانست بستر نه چندان محدود و تاریخی ولی مهمی را برای تلاشهای اقناع حکومت‌ها فراهم کند. علاوه بر این، هر پوستر خود نمونه واضحی از یک یا چند مکانیسم نفوذ را نشان می‌داد. برای مثال، پوستر ایالات متحده "زمانی که به تنهایی سواری می‌کنید با هیتلر سواری می‌کنید:( ‌) تلاش می‌کرد تا شهروندان را با توسل به اختلال شناختی به ذخیرة سوخت اقناع کند: به کلامی دیگر، به تنهایی رانندگی کردن برابر با حمایت از دشمن بود. جدول یک. تبلیغات و وب‌سایتهای عملیات روانی - کالج کالوین: آرشیو تبلیغات آلمان (نسخه چاپی و ویدئو)-www. Calvin . edu/ academica/cas/ gpa - آرشیو ملی و گزارش رسمی دولت امریکا (نسخه چاپی و شنیداری)www.archives. gov/ exhibit-hall/index huml=page - مجموعه پوسترهای جنگ جهانی دوم (کتابخانه دانشگاه نورث وسترن) www. Library. Northwestern edu/ gorpub/ collections/ wwii - posters/ - آرشیو پوسترهای تبلیغاتی جنگ جهانی اول و دوم (مجموعه بزرگ پوسترها) www. Stanford. Edu/propaganda/index. Huml - سایت تحلیل تبلیغات آرون دلویچ (دانشگاه واشنگتن) www.Propagandaclacritic. Com - سایت عملیات روانی (لینک اسناد و آگهیهای عملیات روانی در عراق و صرب) www. arneT.ir. - مرکز مطالعات تبلیغات دانشگاه کنت (لینکهای عملیات روانی)www.ukc.ac.uk / history/ centers/ proplinks. Htm - جنگجوی عملیات روانی (پوسترهایی از جنگ خلیج، کوزوو، ویتنام، به همراه اطلاعات دیگر در مورد پروژه‌های عملیات روانی مربوط به سیاه‌پوستان و سفیدپوستان)www.psywarrior. com / links/ huml - آفریقا 2000 (لینکهای مربوط به شماری از اسناد، نسخه‌های چاپی و ویدئو این سایت همچنین اطلاعاتی در مورد پروژه‌های اقناع سازمان ملل متحد، در مورد کنترل جمعیت در افریقا را در دسترس گذاشته است.www.Africa 2000.com/PNOX پوسترهای دیگر تلاش می‌کردند تا با پیوند دادن پیام حکومت با مذهب، رویکردها را تحت تأثیر قرار دهند (برای مثال، جوی لویس می‌گوید: "ما کار خودمان را خواهیم کرد … ما برنده خواهیم شد چون با خدا هستیم"( ) یا با نمادهای میهن‌پرستانه‌ای همانند پرچم "پیروزی چشم انتظار انگشتهای شماست"( ) موثر واقع شوند. به همین سان، پوسترهای زیادی نیز تلاش کردند ویژگیهایی را جعل کنند تا مخاطبان خاص را مورد توجه قرار دهند: برای مثال؛ "لویس، بوکسر امریکایی آفریقایی [تبار] معروف بود؛ او یک تندنویس مونث بود که ظاهراً خواستار برابری استخدام زنان با حس میهن‌دوستی بود. او یک جوان زیبای موبور بود." دانشجویان سپس توجه خود را به منابع جاری همچون آگهیهای تبلیغاتی ایالات متحده در افغانستان، بوسنی و جنگ خلیج‌فارس معطوف کردند، آگهی‌هایی با هدف نفوذ بر شهروندان یا سربازان کشور درگیر جنگ طراحی شدند. یکی از دانشجویان در محدودة سایت بمب متوجه یک تانک صربی شد که این آگهی را حمل می‌کرد: "توجه: هفتاد و هشتمین تیپ موتوریزه، دویست و یازدهمین تیپ زرهی، توپخانه 52 و هفتاد و هشتمین توپخانه و در کنار این آگهی‌ها، اعلامیه‌هایی نیز پخش می‌شد: شما هدف بمبهای ناتو هستید. شما بمباران خواهید شد مگر اینکه به پادگانهایتان بازگردید. تا جایی که می‌توانید زود بازگردید"( ) به همین سان، آگهی‌هایی نیز که در جنگ خلیج‌فارس مورد استفاده قرار گرفت،( ) نشان دهندة استفاده از تمایلات ترس، در ترکیب با جهتهای خاص برای اجتناب از تهدید بود. اعلامیه‌های دیگر را می‌توان در پرتاب و انداختن بسته‌های غذا در افغانستان از طریق هواپیماهای امریکا مشاهده کرد( ) که نشان‌دهنده تلاش مؤثر اطلاعاتی بود که از همین منبع، به عنوان ارجاع به اقتدار مذهبی بهره جست. اگرچه چنین عملی به طور رسمی اعلام نشده بود ولی خود این عمل به تنهایی هماهنگ با تلاشهای عملیات روانی امریکا برای جلب حمایت افغان‌ها و نیز کسب حمایت بین‌المللی در جهت فعالیتهای‏ نظامی ایالات متحده بود. این پوسترها و اعلامیه‌ها که پیشتر تشریح شد، نمونه‌هایی هستند که در کلاس پروژه مورد استفاده قرار گرفت. صدها مواد و منابع عملیات روانی دیگر - از جمله کلیپهای ویدئو ـ که می‌توانند برای نشان دادن فنون نفوذ مورد استفاده قرار گیرند، در شبکه موجودند (رجوع کنید به جدول یک). فناوری اتاق کلاس و پهنای باند شبکه از دیگر محدودیت‌هایی است که متوجه گزینه‌های یک آموزشگر می‌باشند. آموزشگران می‌توانند با ذخیره کردن منابع موجود در شبکه از برخی مشکلات بالقوه دوری کنند. استدلال خود را با دو تفسیر کوتاه مرتبط با ویژگیهای عملیات روانی مدرن به پایان رساندیم. عملیات روانی به دو مقوله سفید و سیاه طبقه‌بندی می‌شود که دومی با ویژگی فریب متمایز می‌شود. پراتکانیس، مثال خوبی در مورد عملیات روانی سیاه می‌زند؛ این مثال مربوط به غذاهایی می‌شود که نیروهای ایالات متحده، برای افغان‌ها پرتاب می‌کردند ولی توسط طالبان زهرآلود و سمی شده بودند. مثال دیگر را می‌توان در جعل نامه‌ها و سپرده‌های بانکی مخفیانه، متهم کردن یک مقام به همکاری با دشمن یا درست کردن اطلاعات جعلی با دیگر ابزارها مشاهده کرد.( ) در استدلال دوم خاطرنشان می‌شود که یک مبارزه عملیات روانی می‌تواند چهره به چهره شود و با استفاده از فنون نفوذ، از مزیت همزمان برخوردار باشد. برای مثال، مبارزه برای جلب حمایت بوسنی از دخالت نظامی ناتو، یک مبارزه چند رسانه‌ای است که (مجلات بزرگسالان و جوانان، سریالهای تلویزیونی، اخبار رادیویی، آگهیهای خدمات عمومی) توانست فرصت جعل منبع و ویژگیهای پیام را به حداکثر رسانده و در عین حال مخاطبان خاص را مورد هدف قرار دهد. همچنین به لحاظ فردی نیز از رویکردهای موجود بهره جست. سربازان ناتو درصدد پی تغییر رویکردهای مدنی، از طریق ارتباط چهره به چهره دوستانه بودند. آنها تلاش کردند با توزیع اسباب‌بازیهای آزاد، خواندن منابع و دیگر هدایای کوچک، حمایت مدنی را تضمین کنند و کوشیدند با تضمین یک "تعهد" اولیه در پذیرش هدیه، رویکرد مدنی را دگرگون کنند. دانشجویان با مثالهای مزبور توانستند وارد کار با گروههای کوچک شوند تا آنچه را که از طراحی یک پروژة عملیات روانی برای حمایت از مبارزات نظامی یاد گرفته بودند، عملی سازند. گروهها دست به طراحی یک اعلامیه، نسخه رادیویی یا تلویزیونی خاص زده و و نیز یک استراتژی شخصی در برابر شخص را اتخاذ کردند. این کار مستلزم: 1) انتخاب یک قالب و صورت کلی؛ 2) گزینش فنون نفوذ مورد استفاده؛3) تشخیص مخاطبان اولیه و ثانویه؛ 4) اتخاذ یک استراتژی برای انتقال پیام و 5) گرفتن زمان لازم برای ارزیابی برابری اخلاقی در طراحی پروژة خودشان. گروهها پیشنهادات مربوط به عملیات روانی را برای تمامی کلاس ارائه دادند و بحث با تمرکز بر سه نقطه کاربردی پایان یافت. نخست، موضوعات اخلاقی و قانونی در پیوند با مبارزات اقناع پرسشهای زیادی را برای دانشجویان مطرح کرد. دغدغه و نگرانی اصلی دانشجویان، تعهد حکومتها برای قابل اعتماد بودن در برابر شهروندان به ویژه در بستر مبارزات اقناع سایر کشورها و سازمانهای غیردولتی بود. نظر بودیش (1999) نیز در مورد اینکه بررسی جداگانه یک رسانه عملیات روانی اکنون محال است نگران کننده بود، زیرا توزیع اطلاعات توسط رسانه‌ها احتمالاً راه خود را به رسانه‌های کشوری مجری باز می‌کرد. مثالهای دیگر مبارزات تبلیغاتی حکومتی، همچون نسخه‌های چاپی و پیام ضد مواد مخدر در نمایشهای تلویزیونی (فوربس 2000) به ما کمک کرد تا بینش خود را بر پرسشهای علمی، سیاسی، قانونی و اجتماعی برخاسته از هر عملیات روانی فراخ‌تر کنیم. بحث دوم متمرکز بر تفاوتهای میان اقناع و تبلیغات بود. براتکانیس و آرانسون بر این باورند که اقناع همانند هدف یک ویژگی روشنگرانه دارد، در حالی که تبلیغات درصدد تا از طریق جعل نفوذ کنند. لازم به ذکر است که نویسندگان مذکور خاطرنشان ساختند که این تمایز در کاربرد به شدت تیره و تار است. بحث سوم به شیوه‌هایی اشاره دارد که افراد می‌توانند خود را در برابر تلاشهای اقناع در امان نگه دارند. به طور مسلم، از پیش هشدار دادن مؤلفه مهم از پیش مسلح شدن است. توانایی برای تشخیص تاکتیکهای نفوذ یک مهارت مهم شهروندی است. دومین ابزار در امان بودن مستلزم آن است که افراد بتوانند از منابع متعدد اطلاعات بهره‌مند شوند. فرصت برای مقایسه مقاله‌های فصلنامه عملیات روانی بی.بی.سی (2002) و واشنگتن پست (Ricks, 2002) در مورد تصمیم حکومت ایالات متحده برای تأسیس یک دفتر دائمی نفوذ استراتژیک، به دانشجویان کمک کرد تا چگونگی متفاوت بودن تفسیر یک منبع با تفسیر منبع دیگر را مشاهده کنند. قابل توجه است که وقتی در کلاس پیرامون عملیات روانی بحث می‌شود، ممکن است برخی دانشجویان دانشگاه درگیر پروژه‌های عملیات روانی باشند. از آنجایی که بیشتر منابع عملیات روانی طبقه‌بندی می‌شوند، آموزشگران باید مواظب باشند تا از قراردادن این دانشجویان در موقعیت نامناسبی که از آنها خواسته می‌شود اطلاعات طبقه‌بندی شده را فاش سازند، دوری کنند. بنا به گفته مک لوهان، نزاع بین‌المللی آینده شکل یک جنگ اطلاعاتی به خود خواهد گرفت که سربازان و شهروندان را هدف قرار خواهد داد. (مک لوهان، فیور وایگل 1968) او تا حدی درست می‌گفت، زیرا فهم مبارزات اقناع در آموزش روان‌شناسی اجتماعی تبدیل به مؤلفه مهم شده است. این پروژة عملیات روانی فرصتی را برای دانشجویان فراهم آورد تا فنون اقناع را تشخیص دهند، اهمیت دادن پژوهش علوم اجتماعی را مشاهده کنند و مسئولیت آنها را به عنوان شهروند زیر سؤال ببرند. بی‌شک، بسیاری از آموزشگران از بحثهای کلاس که به طور مستقیم گرفتار اخلاق و ارزشهای سیاسی شد ناراحت هستند؛ با این حال نباید هر دیدگاه خاص اخلاقی را ملاحظه کرد "جز تعهد به آرمانهای دمکراتیک همانند انصاف، احترام برای افراد و تمایل برای درگیر شدن در گفتمان منطقی." (Colby etal.2000)