نویسنده : دالیه یوسف مطالعات اولیه درباره حضور اسلام و مسلمانان در فضای مجازی اینترنتی بیانگر فرصت بسیار ممتازی است که برای معرفی اسلام و مسلمانان فراهم شده است. استفاده از اینترنت به عنوان شکل جدیدی از ارتباطات بین فردی می‌تواند به شکستن چرخه‌های سنتی و کلیشه‌ای ارتباطی بین خود مسلمانان و بین مسلمانان و سایر ملل کمک کند. مطالعه دقیق‌تر و عمیق‌تر در این حیطه ما را به سمت شناسایی احتمال درک و کشف مجدد نه تنها سایر ملل بلکه درک متقابل ملل مسلمان از یکدیگر هدایت کند. هرگونه تحقیق و مطالعه مسلمانان با استفاده از اینترنت می‌تواند با شناسایی موانع روانشناختی قابل پیش‌بینی بین مسلمانان متعهد و رسانه‌ها آغاز شود. این موضوع در بحثی درباره قانونی یا غیرقانونی بودن اینترنت بازتاب یافته است زیرا به نظر می‌رسد اینترنت مسایلی را در حوزه هرزه‌نگاری و حریم خصوصی افراد مطرح می‌کند. مسلمانی با تأسف اظهار نمود: «مشکلات اجتماعی مهمی که قبلاً جوانان مسلمانان با آن روبرو بودند، هم اکنون با ظهور فناوری اینترنت تشدید شده‌اند.» اینها بحث‌هایی قابل پیش‌بینی در بین سلایق مختلف است. مسلمانان در اینترنت: نگاه اولیه عوامل چندی تعیین کننده حضور مسلمانان در اینترنت - در مقابل سینما و تلویزیون – است و آن را بارزتر و فعال‌تر می‌سازد. اینترنت متفاوت از سینماست زیرا نیازمند زیرساخت‌های کمتری است و وابسته به بیان تصویری نمی‌باشد. همینطور متفاوت از تلویزیون است از آن جهت که تلویزیون در طول تاریخ حیات آن، بخصوص در جهان اسلام، تحت تسلط دولت‌ها بوده و نیازمند سرمایه‌گذاری عظیم است. این عوامل به همراه اهداف فعالیت‌ها و تفکرات متنوع مسلمانان، حضورآنها را در فضای مجازی اینترنت اجتناب ناپذیر و حیاتی می‌کند. حضور مسلمانان در وهله نخست برمحتوای سنتی متمرکز بود همانطور که گری بانت در کتاب خود به نام اسلام مجازی توصیف می‌کند. شکل اصلی ظهور آنلاین اسلام، عرضه قرآن و احادیث با استفاده از متون‌ هایپرو به صورت مولتی مدیا بود. اما این شکل اصلی به سرعت توسعه یافت و شکل پیشرفته‌تری به خود گرفت که به فرقه‌ها و دیدگاه‌های بسیار متنوع در حوزه اسلام مربوط می‌شد. شاید مؤثرترین شکل، نوعی است که سعی در همگامی همه جانبه با دوران مدرن کنونی دارد. اینترنت عموماً «صدای بی‌صدایان» توصیف شده است. به گفته بانت «اپوزوسیون اقلیت ممکن است تصور کنند که فضای مجازی محیطی است که در آن تفاوت‌های مذهبی، فرهنگی و فرقه‌ای را می‌توان براحتی و با ایمنی برشمرد.» بنابراین می‌توانیم انتظار داشته باشیم که روی این صفحه دیجیتالی عقاید و آرای بسیاری را که خود را نمایندگان اسلام می‌دانند و به نام اسلام سخن می‌گویند بیابیم. در نتیجه نگرانی‌های در بین پژوهشگران و تحلیلگران در زمینه «فروپاشی مراجع»، به ویژه در حوزه احکام دینی و قضایی بروز کرده است. این نگرانی را نمی‌توان بدون شناخت برخی تفسیر‌های مشکل‌زا از روابط فیمابین متون مقدس و درک نسبی انسانی مورد بحث قرار داد. یکی از این تفسیرها که می‌تواند تضمین کننده نوعی تنوع قابل احترام به جای فروپاشی باشد، درک «فاصله تعامل» بین متون مقدس و درک انسانی ماست. این درک باعث محترم شمردن سنن و روش‌های متعدد اسلامی خواهد شد مادامی که آنها براساس اصول ثابت شرعی باشند – زیرا هیچ کس حقیقت مطلق را نمی‌داند. اجتهاد یا استدلال فردی پس از وحی از این فاصله تعاملی بین متون و درک انسانی، ظهور می‌کند. در نظر مسلمانان، ماهیت زمان و تاریخ در خلال دوره نزول وحی برپیامبر(ص) اساساً متفاوت است زیرا در آن دوره خداوند به هدایت امور جامعه به سوی راه مستقیم پرداخت. پس از آن، مسلمانان براساس استدلال شخصی [اجتهاد] عمل می‌کنند اما حدود آن بستگی به اصول و راهکارها دارد. در نتیجه، اگر پس از کاربرد دقیق و موشکافانه استدلال، به نتایج صحیح‌تر و مناسب‌تری برسند موضع و روش‌هایشان دائماً تغییر می‌کند. بنابراین اسلام دینی پویاست که قادر به هماهنگی با هزاره دائماً درحال تغییر کنونی می‌باشد. این درک از دوران معاصر نه تنها از لحاظ کثرت‌گرایی مسلمانان، بلکه در شناخت فرآیند ظهور و سقوط تمدن‌های مشترک بین مسلمانان و غیر مسلمانان، در سخنان بنابی مورد تأکید قرا رگرفته است. او تصریح می‌کند: «از آنجا که تمدن، تبدیل افکار مناسب به واقعیات است، اسلام مجموعه‌ای از رهنمودها، شیوه‌ای برای زندگی یا پروژه‌ای است که تنها زمانی که به عمل در آیند، تمدنی به وجود می‌آورند؛ هنگامی که پیروانش به آن عمل کنند و در پی‌تأثیرگذاری مثبت برانسان، زمان وجهان باشند. بنابراین، یک مسلمان ممکن است نامتمدن باشد همانطور که یک مسلمان می‌تواند متمدن باشد.» در بین متفکران مسلمان، برخی پژوهشگران همچون شیخ تحتاوی، تفاسیر متعدد و روش‌های اجتهاد را به منزله تمرین کثرت‌گرایی و دموکراسی مسلمانان می‌دانند. تحتاوی سعی دارد با مقایسه کثرت‌گرایی سیاسی در جوامع غربی و تنوع ایدئولوژی‌ها و کثرت‌گرایی حقوقی موجود در اسلام نشان دهد که مفاهیم دموکراتیک هماهنگ با قوانین اسلامی است. مراجع دینی اینترنتی: سنت‌گرایی و مدرنیته بنابراین، اینترنت می‌تواند طیفی از دیدگاه‌ها را عرضه کند از جمله احکام قضایی اسلامی، اما این سنن متفاوت باید از نوعی یکپارچگی که تضمین کننده تنوع سازمان یافته آنها باشد، برخوردار باشند. اینترنت محققان و مفتی‌های سنتی را به مشارکت طلبیده و آنان را با چالش‌های مرتبط با نگرانی‌ها و مشکلات زندگی مدرن مواجه ساخته است. برای جستجوی مراجع موفق مذهبی، سیستم‌های قابل دسترس و سازمان یافته نسبتاً اندکی وجود دارد. اما خود این رسانه (اینترنت) قسمت اعظم مسئولیت مقایسه و جستجوی مرجع مورد نظر کاربر از بین منابع و نظرات مختلف را با توجه به شرایط خاص کاربر برعهده خود او گذارده است. اینترنت می‌تواند فرصت عظیمی در اختیار محققان و فقیهان برای تشکیل شبکه ارتباطی قرار دهد و این می‌تواند فرآیند تعامل را توسعه بخشد. اهمیت چنین فرآیندی را زمانی در می‌یابیم که بدانیم القنویشی مشکلات موجود در زمینه ارتباطات و حمل و نقل بین مسلمانان را یکی از دلایلی بر می‌شماردکه باعث شکست آنها در تبدیل اصل شورا (مشورت دوجانبه) از یک ارزش به سیستمی سیاسی شده است. مزایا و معایب حضور در فضای مجازی، پرسش‌هایی را در مورد این که آیا اینترنت موجب بروز تغییرات واقعی اجتماعی، فرهنگی و احتمالاً سیاسی خواهد شد و آنگاه این تغییرات چه هستند؟ پیش می‌کشد. پاسخ صریحی برای پرسش‌های فوق وجود ندارد و موضوع پیچیده و متغیر است زیرا اینترنت به خودی خود قابل استفاده در محیط‌های مختلف و با عادات متنوع می‌باشد. حیات اجتماعی اطلاعات به منظور درک موضوع تغییر دیدگاه‌ها و افکار افراد در مباحثی خاص، حقایق اساسی باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد. یکی از این حقایق این است که «حیات اجتماعی اطلاعات»، به معنی تولید دانش از اطلاعات خام، یکی از فعالیت‌های اجتماعی نوع بشر است. قسمت اعظم آن چه ما به عنوان آموخته‌ها می‌شناسیم از تعامل اجتماعی اطلاعاتی بین آموزش دهندگان و آموزش گیرندگان نشأت می‌گیرد. رابطه بین فناوری اطلاعات از یکسو و تغییر و پیشرفت از سوی دیگر را نمی‌توان از فاکتورها و محیط‌های مجزا منفصل نمود. فناوری را تنها می‌توان تا حد معینی منتقل کرد و سایر فاکتورها تأثیر قابل ملاحظه‌ای برکاربرد و موفقیت یا شکست نهایی مفاهیم یا فناوری‌های جدید می‌گذارد. این موضوع نه تنها از لحاظ تمرکز برروابط متقابل بین فناوری اطلاعات و محیط‌های اجتماعی و فرهنگی مختلف بلکه از لحاظ مطالعه تاریخچه اطلاعات شایسته بحث و تحلیل گسترده‌ای است. اهمیت آموزه‌های سازمانی و دانش بیانگر این موضوع است که هیچ‌کس هنوز به آن تا حدی پی‌نبرده است، تاریخچه اطلاعات تاریخچه‌ای نهادینه است. برخی متفکران از پذیرش این نکته که اینترنت علت تغییرات است، به خصوص در حوزه سیاسی، ابا دارند زیرا اکثر مسلمانان و جهان اسلام و عرب عمدتاً تحت تأثیر فرهنگ شفاهی هستند و این وابستگی مرتبط با دلایل اجتماعی – فرهنگی و نیز نرخ بالای بیسوادی می‌باشد. از آنجا که دسترسی به اینترنت مستلزم داشتن مهارت‌های کار با کامپیوتر و دانستن زبان انگلیسی است، این ویژگی‌ها سبب محدود شدن نفوذ اینترنت از بسیاری جهات می‌شود. اما دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که به فرآیند پیچیده تغییرات از طریق اینترنت و انقلاب اطلاعاتی اشاره دارد. این تنها به خودرسانه مربوط نمی‌شود بلکه مرتبط با ماهیت کاربران آن است. بعضی از کاربران در زمینه انتشار پیام از طریق چاپ یا برقرار کردن ارتباط شفاهی فعالند. یکی از مهم‌ترین نکات، بخصوص برای مصرف کنندگان فناوری – قسمت عمده جهان اسلام مصرف کننده، نه تولید کننده این فناوری هستند- این است که چالش‌ها و نیز ویژگی‌های رسانه اینترنت را بشناسیم. معماری شبکه اینترنت تعیین کننده خصوصیات آن است اما فعالیت این رسانه در بستر فرهنگ نیازهای آن را معرفی می‌کند. برای مثال بسیاری از کسانی که ما آنان را «جامعه‌شناسان فضای مجازی» می‌نامیم، روابط و ارتباطات مجازی را منعکس کننده عطش جامعه برای یافتن «مکانی‌ ثالث» می‌دانند که به توصیف اُلدنبرگ « موقعیت مرکزی زندگی اجتماعی غیررسمی» محسوب می‌شود. «مکان‌های ثالثِ» ارزان یا آزاد از بین رفته‌اند و بسیاری از ما احساس می‌کنیم جامعه در این زمینه دچار کمبود است. طبق تعریف الدنبرگ «مکان‌های ثالث» برای ارتقای جامعه ضروری و مکان‌هایی هستند که اعضای جامعه در آنها با یکدیگر تعامل می‌کنند و پیوند‌های مشترک با یکدیگر را می‌شناسند. ارتباط مجازی تا حدی پاسخ به عطش یک جامعه محسوب می‌شود و به دنبال اضمحلال جوامع سنتی در سرتاسر جهان ظهور نمود. روابط متقابل بین جوامع واقعی و مجازی را می‌توان دربسیاری از موقعیت‌ها و در محیط‌های مختلف مشاهده نمود. برای مثال، بسیاری از مسلمانان و اعراب در خلال قیام انتفاضه فلسطین و جنگ عراق از نوعی احساس بی‌پناهی رنج می‌بردند. فضای مجازی فضایی فعال و پویا برای نشان دادن چنین احساساتی است، بنابراین نویسندگان اینترنتی باید به ضرورت انتشار پیامی متعادل که موجب توهم‌زایی مجازی نگردد بلکه از مزایای پویایی مجازی استفاده کند، پی‌ببرند. بدون دانش کافی از ساختار اینترنت و محیط‌های آفلاین، پیام رسانی متعادل حاصل نخواهد شد. با جذب هر دو حوزه فوق، می‌توان راه‌حل‌ها و فرمول‌های منحصر به فردی برای مسایل مشکل‌زا پیدا کرد. با مخاطب قرار دادن گروه‌های اجتماعی - نه افراد - به جای به حاشیه راندن آنها باید نقششان را مجدداً فعال کرد. سایر پدیده‌های اجتماعی و روانشناسی مشکل‌زا را می‌توان با وارد نمودن ساختارهای اجتماعی آفلاین درک و برطرف نمود. برای مثال نوعی ارتباطات بین فردی و خصوصی در محیط‌های مجازی هم اکنون تحت نام e-love ظهور کرده است - تصویری ایده‌آلیستی برای روابط مجازی زن و مرد که فاقد مسئولیت‌های روابط واقعی از این نوع است. در فضای مجازی، همانند جوامع واقعی، حوزه‌ای خصوصی و حوزه‌ای عمومی وجود دارد و یکی از تعاملات سالم بین زن و مرد، مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی اینترنتی به جای تعاملات فردی است که در آن احتمال توهم زایی بالاست. گمنامی: بین آزادی و اعتماد «تعامل انسانی حول مسأله اعتماد می‌گردد و اعتماد در قلمرو گمنامی اینترنت دشوار است (اما نه غیر ممکن). سیستم‌های اعتباری عامل مهمی در اینترنت هستند اما در دنیای واقعی ما اعتبار افراد به هزاران شیوه مختلف می‌سنجیم.» در اینجا به دشواری تعاملات انسانی در فضای مجازی پی‌می‌بریم زیرا مقدار زیادی آزادی با مقدار اندکی عدم اعتماد محدود می‌شود؛ که هر دو نتیجه ویژگی گمنامی در اینترنت است. این گمنامی موجب مطرح شدن بحث‌هایی درباره تابوهای معمول (سیاست، دین و مسایل جنسی) می‌شود. نویسندگان براساس نیات خود از این فرصت به شیوه‌های گوناگونی بهره‌برداری می‌کنند- از سایت‌های هرزه‌نگاری تحریک کننده گرفته تا سایر سایت‌هایی که درباره این تابوها به تحقیق و بررسی می‌پردازند. آزادی نسبی اظهار عقاید واحساسات در فضای مجازی می‌تواند جوّی مناسب برای بحث درباره مشکلات اجتماعی و روانی – جنسی جوامع ما به وجود آورد. بررسی‌های اینترنتی به عمل آمده طبق تجربیات سایت اسلام آنلاین، بسیاری از افراد در وهله اول از بحث درباره مشکلات و مشاوره اینترنتی متعجب می‌شوند اما پس از مدتی به تفاوت‌های بین پدیده‌های تجاری هیجان‌انگیز روی اینترنت و بحث و گفتگو‌های ما درباره نگرانی‌ها و مشکلات اجتماعی پی‌می‌بردند. این فرصت نشان دهنده نیمه پنهان جوامع ماست و کمک می‌کند زیرساخت‌های زندگی اجتماعی‌مان را تقویت کنیم. ارتباطات بین فردی و دو جانبه از طریق اینترنت می‌تواند برکلیات غلبه کند و می‌توان برای رسیدن به درکی عمیق‌تر به بحث درباره نگرانی‌های فردی پرداخت. سایر خصوصیات اینترنت اینترنت ویژگی‌های دیگری نیز دارد که اگر از آنها به موازات شناخت چالش‌های آن استفاده کنیم، برجامعه تأثیر‌گذار خواهند بود: • اینترنت عرصه‌ای جایگزین است زیرا رقابتی واقعی با رسانه‌های اصلی دیگر ایجاد می‌کند. اینترنت جایگزین سایر رسانه‌ها نمی‌شود اما قویاً برآنها تأثیر می‌گذارد از آن جهت که با جامعه مدنی و فعالیت‌های مجازی مرتبط است. • اینترنت فرصتی برای عرضه زندگی روزمره وارتباطات فردی فراهم می‌کند. اتاق‌های گفتگو وبحث اینترنتی، چالش‌هایی در کشف مجدد خود و دیگران ایجاد می‌کنند. اینترنت مسایل مزمن هویتی را مجدداً به بوته آزمایش می‌گذارد. برای مثال مسلمانان در کشورهای غربی علاوه براینترنت انواع رسانه‌های مختلف را در اختیار دارند که می‌تواند هویت آنها را شکل دهد. «رسانه‌ها و فناوری ظاهراً جوامع متفرق را گرد یکدیگر آورده است.» این وحدت در رسانه‌های محلی نیز نمود یافته است. دسترسی به اطلاعات نه تنها فرصت‌های یادگیری اسلام را افزایش داده بلکه حسی از تعلق به امتی محلی، ملی و جهانی را تقویت کرده است. مفهوم هویت پیوند بسیار مستحکمی با شناخت سایر مسلمانان و شرایط آنها دارد. به نظر می‌رسد اطلاع داشتن از وضعیت مسلمانان در سرتاسر جهان ارتباطی مستقیم با هویت اسلامی آنها دارد. از این‌رو برای بسیاری، هویت تحت تأثیر مستقیم وجود رسانه‌های اسلامی است که دانش و اطلاعات درباره مسلمانان و مشاوره‌های دینی فراهم کنند. این تأثیر‌گذاری از طریق اینترنت به خوبی قابل حصول است. • ویژگی برجسته دیگر موردی است که کارشناسان اینترنت «لینک‌ها و هایپرتکستها و مولتی مدیا» می‌نامند. هایپرتکست شامل انواع خاصی از ابداعات نوشتاری از قبیل اتصال اطلاعات، تحلیل و تفسیر در یک رسانه واحد و کنار هم قرار گرفتن قطعات مختلف در یک شکل نوشتاری، بصری و شنیداری را امکان‌پذیر می‌سازد. این ویژگی‌ها و موارد دیگر که نیازمند تحقیق و مداقه فراوان است، به این معنی نیست که اینترنت حقیقتاً «صدای بی‌صدایان است» زیرا فاصله میان جوامع همچنان باقی است. برای پر کردن خلاء مابین جوامع توسعه یافته و در حال توسعه، صرف مقدار زیادی انرژی، سرمایه و زمان لازم است. تسلط زبان انگلیسی باید کاهش یابد و دیدگاه‌های نویسندگان اینترنتی تغییر کند. در آثار نویسندگان کشورهای در حال توسعه اغلب اطلاعات ناچیز یا محدودی وجود دارد. نویسندگان اینترنتی باید با فراهم کردن امکان پوشش آثار نویسندگان کشورهای در حال توسعه یا با آشنا کردن آنان با آثار نویسندگان کشورهای دیگر این مشکل را حل کنند مسلمانان به دلیل پراکندگی در مناطق مختلف جهان می‌توانند در معرفی مشکلات، زبان‌ها و نگرانی‌های خود به مسلمانان و نیز کل مردم جهان نقش ایفا کنند. آنها می‌توانند با اتحاد با دیگران علیه بی‌عدالتی‌ها، پشتیبانی از منافع خود و حفظ ارزش‌های انسانی فعالیت کنند. دالیایوسف سردبیر بخش هنر وفرهنگ سایت اسلام آنلاین است و از دانشگاه قاهره در رشته روزنامه‌نگاری فارغ‌التحصیل شده است.