«ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهور روسیه از بامداد پنجشنبه فرمان حمله نظامی به اوکراین را صادر کرد. این اتفاق چند روز بعد از آن رخ داد که مسکو رسماً استقلال جمهوری های «دونتسک» و «لوهانسک» در شرق اوکراین را به رسمیت شناخته بود.

قبل تر از آن منابع خبری گزارش داده بودند روسیه در آستانه مذاکرات امنیتی با آمریکا از ماه آوریل به این سو اقدام به افزایش نیروهای خود در مرز اوکراین کرده است. ولادیمیر پوتین در آن زمان در پاسخ به دلایل استقرار نیروها در مرز اوکراین گفته بود: «شریکان غربی ما با در اختیار گذاشتن سلاح های مرگبار مدرن به کی یف مانورهای نظامی تحریک آمیزی در دریای سیاه انجام می دهند.»

با این حال تنش های روسیه با غرب بر سر اوکراین ریشه در حوادث طولانی تری دارد که در زیر به آنها پرداخته ایم.

واقعیت اول

بعد از فروپاشی شوروری در سال ۱۹۹۱ ناتو به روسیه قول داد که اگر مسکو معاهده ورشو را لغو کند، ناتو هیچ یک از کشورهای شرق اروپا که قبلاً جزو شوروی بودند را به عضویت این ائتلاف درنخواهد آورد. معاهده ورشو مثل پیمان ناتو ائتلاف نظامی شوروی و کشورهای شرق اروپا بود.

روسیه بعد از فروپاشی شوروی ائتلاف ورشو را منحل کرد به این امید که ناتو هم به وعده هایش عمل کند، اما ناتو به وعده اش وفادار نماند و کشورهایی مانند استونی، لتونی، لهستان و رومانی که زمانی جزو پیمان ورشو بودند را به عضویت خود درآورد. البته ناتو مدعی است که هرگز چنین وعده ای به روسیه نداده اما روزنامه لس آنجلس تایمز چند سال پیش بعد از مرور صدها یادداشت، سند و اظهارات ثبت شده گزارش داده که آمریکایی ها به روس ها وعده داده اند که ناتو به سمت شرق گسترش پیدا نخواهد کرد اما بعداً از این قول عدول کرده و سیاستشان را تغییر داده اند.

ماجرای وعده ناتو به مذاکرات اتحاد دو آلمان مربوط می شود. بعد از فروپاشی دیوار برلین، نظم منطقه ای اروپا به این پرسش بستگی داشت که آلمانِ متحد با ایالات متحده (و ناتو) در یک صف قرار خواهد گرفت یا با شوروی (و پیمان ورشو) یا با هیچ کدام. در واشنگتن، خواسته سیاست گذارانِ دولت «جورج دبلیو اچ بوش» در اوایل سال ۱۹۹۰ این بود که جمهوری آلمان بایستی عضو ناتو شود.

بر همین اساس، اوایل فوریه سال ۱۹۹۰ آمریکایی ها پیشنهادی برای مصالحه به مقام های شوروی پیشنهاد کردند. متن نوشته شده از جلسات این رایزنی ها نشان می دهد که در روز ۹ فوریه همان سال، «جیمز بیکر»، وزیر خارجه وقت آمریکا به سران شوروی پیشنهاد کرده که واشنگتن در ازای همکاری مسکو در موضوع آلمان می تواند به این کشور «ضمانت های مستحکمی» دهد مبنی بر اینکه ناتو «یک اینچ به سمت شرق توسعه پیدا نخواهد کرد.»

تنها یک هفته بعدتر «میخائیل گورباچوف»، رئیس جمهور وقت شوروی با آغاز مذاکرات اتحاد دوباره آلمان موافقت کرد. هیچ توافق رسمی میان دو طرف در این خصوص امضا نشده، اما روزنامه لس آنجلس تایمز نوشته همه شواهد گواهی می دهند که معادله بین دو طرف از چه قرار بوده است: گورباچف با متمایل شدن آلمان به سمت غرب موافقت کرد و قرار بود آمریکا جلوی توسعه ناتو را بگیرد.

اما دولت های غربی به ندرت به تعهداتشان پایدار می مانند. بررسی اسناد داخلی و یادداشت های دولت آمریکا نشان می دهد تصمیم گیران سیاسی در آمریکا اندکی بعدتر به این نتیجه می رسند که منتفی کردن گسترش ناتو به نفع ایالات متحده نیست؛ لذا، اواخر فوریه همان سال رئیس جمهور وقت آمریکا و مشاورانش تصمیم می گیرند که این احتمال را باز بگذارند.

طبق روایت اسناد، تنها یک ماه بعدتر در ماه مارس، مشاوران جیمز بیکر به او توصیه کرده اند که ائتلاف ناتو می تواند کشورهای شرق اروپا را حول مدار آمریکا سازمان دهی کند. چنانکه از یک سند شورای امنیت ملی کاخ سفید در آن زمان برمی آید در ماه اکتبر دولتمردان آمریکا مشغول رایزنی بر سر زمان اعلام آمادگی ناتو برای پذیرفتن کشورهای اروپای شرقی به عنوان عضو بوده اند.

جالب آنکه در همین مقطع زمانی آمریکایی ها هنوز سعی می کرده اند روس ها را متقاعد کنند که ناتو نگرانی های آنها را مدنظر خواهد داشت. بیکر ۱۸ مه ۱۹۹۰ در مسکو اعلام کرد که ایالات متحده با شوروی برای «ایجاد اروپای جدید» همکاری خواهد کرد. ماه ژوئن هم، مطابق با یک سند شورای امنیت ملی آمریکا بوش به سران شوروی گفته که ایالات متحده آمریکا به دنبال یک «اروپای جدید و فراگیر» است.

بنابراین، جای تعجبی نداشت که روسیه از پیوستن لهستان، مجارستان، جمهوری چک و کشورهای بالتیک به ناتو که از اواسط دهه ۹۰ آغاز شد خشمگین شود. بوریس یلتسین، دیمیتری مدودوف و گورباچوف همگی چه به صورت علنی و چه از کانال های مخفیانه اعتراضات مسکو را به سران آمریکا اعلام کردند.

شواهدی وجود دارد که آمریکایی ها به این مسئله که توسعه ناتو به سمت شرق باعث خشم روسیه خواهد شد آگاه بوده اند.    مثلاً «جیمز کالینز»، یکی از دیپلمات های آمریکایی در مکاتبه ای با وزارت خارجه کشورش در سال ۱۹۹۳ می نویسد: «چنانچه ناتو سیاستی اتخاذ کرده و چشم اندازش را توسعه به سمت اروپای شرقی و مرکزی قرار دهد بدون آنکه درب ها را برای روسیه باز بگذارد در مسکو این حرکت قطعا به عنوان یک اقدام ضد روسیه دیده خواهد شد.» از سال ۱۹۹۰ به این سو، ناتو دست کم در ۵ نوبت بزرگتر شده تا کشورهای بیشتری از اعضای پیمان ورشو و عضو شوروری را به خودش جذب کند.

واقعیت دوم

فوریه ۲۰۱۴ دولت وقت اوکراین که در یک انتخابات مورد تأیید سازمان همکاری و امنیت اروپا روی کار آمده بود در سلسله حوادثی که روسیه از آن به عنوان «کودتا» یاد کرد سرنگون شد. «ویکتور یانوکوویچ»، رئیس جمهور وقت اوکراین مجبور شد برای زنده ماندن از اوکراین بگریزد.

«ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهور روسیه گفته که آمریکا ۵ میلیارد دلار برای سرنگونی دولت یانوکوویچ هزینه کرده بود. پوتین در مصاحبه ای با شبکه خبری سی بی اس در سپتامبر ۲۰۱۵ گفت: «آنها (ایالات متحده) آشکارا اعتراف می کنند که برای انجام این کار به آموزش افراد، ارائه کمک و پرداخت پول روی آورده بودند. حرف از پول های هنگفتی، نزدیک به ۵ میلیارد دلار است. این مسئله دیگر محرمانه نیست و هیچ کس بحثی در مورد آن ندارد.»

ولادیمیر پوتین در همان مصاحبه گفته بود چنانچه مردم اوکراین اعتمادی به یانوکوویچ هم نداشتند منطقی آن بود که رأی گیری برگزار شود و رئیس جمهوری دیگر بر سر کار بیاید. رئیس جمهور روسیه همچنین گفت که کودتای غرب در اوکراین به وقوع جنگ داخلی در این کشور منجر شده است.

روس ها به شواهدی در تأیید دخالت آمریکا در حوادث سال ۲۰۱۴ اشاره می کنند. یکی از این این شواهد، اظهاراتی است که «جان مک کین»، سناتور آمریکایی و «کریس مورفی»، سناتور دموکرات در سفر دسامبر ۲۰۱۳ خود به  اوکراین و دیدار با سیاستمداران این کشور مطرح کرده بودند. گفته می شود این دو سناتور گفته بودند: «اوکراین، اروپا را بهتر می کند و اروپا هم اوکراین را بهتر می کند. ما برای حمایت از جنبش شما و حق اوکراین برای تعیین سرنوشت خود به اینجا آمده ایم. سرنوشتی که شما دنبال آن هستید در اروپا است و کاری که ما می خواهیم انجام بدهیم انتقال مسالمت آمیز قدرت است به نحوی که خشونت ها را متوقف کند و به مردم اوکراین چیزی را بدهد که تا به حال نداشته اند.»

بعد از این اتفاقات، روسیه در مارس ۲۰۱۴ در پی شکل گیری تظاهرات حامیان روسیه در شبه جزیره کریمه، پس از برگزاری یک همه پرسی این منطقه را به روسیه الحاق کرد. این اقدام خود تحریم های اتحادیه اروپا و آمریکا علیه روسیه را به همراه داشت.

واقعیت سوم

با آنکه دولت یاکونوویچ قطعاً معایب و نقص هایی داشت خلع او از قدرت به شکل یادشده در بالا به فضای دو قطبی در جامعه اوکراین دامن زد. دولت جدید نیز به جای تلاش برای یکپارچه کردن مردم اوکراین با اتخاذ برخی سیاست ها به گفتمان ضدروسیه ای و ایجاد فضای دو قطبی دامن زد. زبان اول نزدیک به ۳۰ درصد از شهروندان اوکراین روسی است، اما دولت جدید در نخستین روز حضورش در قدرت اقداماتی انجام داد تا روسیه دیگر زبان رسمی در این کشور قلمداد نشود.

تنش در مناطق جدایی طلب و آشوب در بخش هایی از شرق اوکراین طی ۸ سال گذشته که جان ۱۴۰۰۰ هزار نفر را گرفته را بایستی در راستای حوادث بعد از سال ۲۰۱۴ دید.

روسیه تا قبل از آغاز عملیات نظامی در اوکراین امیدوار بود که کی یف به پیمان مینسک- که ضامن حفظ آتش بس در این مناطق بود- بازگردد اما روسیه می گوید که رفتار دولت مرکزی اوکراین با روس تبارهای ساکن دونتسک و لوهانسک آنها را به این نتیجه رسانده بود که کی یف به تحریک غرب و در سودای پیوستن به ناتو، قصد دارد تا برای سرکوب آنها به گزینه نظامی متوسل شود.

ولادیمیر پوتین هم هنگام حمله گفته بود که هدف از این اقدام، غیرنظامی سازی اوکراین و نازی زدایی از آن است که ظاهراً اشاره اش به رفتارهای است که طی سال های گذشته دولت کی یف با شهروندان روس تبار در اوکراین داشته است.

واقعیت چهارم

یکی دیگر از ریشه های درگیری تاریخی روسیه و اوکراین وجود سمپات های نازی ها در غرب اوکراین در زمان حمله آلمان ها به شوروی در خلال جنگ جهانی دوم بود. روسیه معتقد است این عامل در حال حاضر هم در سیاست اوکراین حاضر است. مثلاً حزب «سووبودا» یا «اتحادیهٔ تمام اوکراینی» که یک حزب راست گرای افراطی با افکارنئونازیستی است در حال حاضر بخشی از سیاست اوکراین به شمار می روند.

طبق گفته روسیه، دولت اوکراین نه تنها اقدامی برای نازی زدایی از سیاست این کشور نکرده بلکه قانونی برای  قهرمان سازی از سمپات های نازیست ها تصویب کرده و مجسمه های ساخته شده به یادبود قهرمان ضدنازی را از بین برده است. در مقاله ای به نام «نئونازی ها و راست گرایان افراطی در اوکراین» که در مجله نیشن به چاپ رسیده به همین موضوع پرداخته شده و حمایت آمریکا از این سیاست مورد تردید قرار گرفته است. در دوران ریاست جمهوری «پروشنکو» از سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ جنبش های راست گرایانه قدرت گرفتند.

مثلاً اردیبهشت ماه سال جاری در مرکز «کی یف» یک راهپیمایی به افتخار هفتادو ششمین سالگرد تقسیم پادشاهی  "گالیسیا" برگزار شد - واحدی که در جنگ جهانی دوم بخشی از سازمان نازی «اس اس»   و  تحت حاکمیت، «هاینریش هیملر» (از فرماندهان ارشد آلمان  نازی) بود.

در آن مراسم در شهر «کی یف» تندروها از جمله نمایندگان سازمانهای مختلف ملی گرایان از میدان آرسنالنایا تا میدان استقلال این شهر حرکت کردند. در برخی تصاویر و قاب های در دست، نمادهای نازی وجود داشت. این عده در بیانیه خود گفتند : «ما نیرویی هستیم که بر این کشور حکومت خواهیم کرد. ما نیرویی هستیم که در خاک خود جنگ می کنیم. ما نیرویی هستیم که در مسکو خواهیم جنگید.»

«ما افتخار می کنیم و بهره برداری های لشکر اس اس گالیسیا (SS Galicia) را به یاد می آوریم. آیا می توانید تصور کنید که اکنون «پشم پنبه»   چگونه می سوزد. این سرزمین ماست، این قهرمانان ما هستند. امروز ما با یک شیر طلایی از مرکز کی یف عبور کردیم.»

روزنامه اوکراینی استرانا (Strana.ua) به نقل از شرکت کنندگان در راهپیمایی نوشت: «امیدواریم که به زودی با شیر طلایی از طریق دونتسک و ویرانه های مسکو عبور کنیم.»