فشار حداکثری اقتصاد ایران را نابود نکرده و اکنون تهران تجربه هایش برای انعطاف در مقابل تحریم ها را به حکومت تحت محاصره نیکولاس مادورو در کاراکاس می آموزد.

 نشریه فارین پالیسی در گزارشی به بررسی آثار و پیامدهای افزایش همکاری ها و روابط ایران و نزوئلا در ماه های اخیر پرداخت و نوشت: در چند سال گذشته، ونزوئلایی ها شاهد تعطیلی هزاران فروشگاه بودند زیرا تجارت آنها به دلیل رکود اقتصادی گسترده و تحریم های فلج کننده اقتصادی ورشکسته شده است. بنابراین افتتاح یک فروشگاه بزرگ و جدید در شرق کاراکاس در ماه ژوئیه اتفاق بزرگی است. با این حال اتفاق عجیب تر آن است که خریدارانی که به فروشگاه رفته بودند به سختی می توانستند بفهمند چه چیزی می خرند: برچسب بسیاری از محصولات به زبان فارسی بود، نه اسپانیایی.

مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه های اندیشکده های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.

گرم تر شدن روابط ایران و ونزوئلا

افتتاح فروشگاه جدیدترین جلوه از گرم تر شدن روابط بین ایران و ونزوئلا بود؛ دو کشوری که تحت سخت ترین تحریم های آمریکا هستند. سیاستمداران آمریکا به سرعت این رویداد را محکوم کردند و مایکل کوزاک، دستیار وزیر امور خارجه آمریکا این فروشگاه را نمونه ای از «ائتلاف دو دولت طردشده» خواند. در پنج ماه گذشته نیز، ایران تانکرهای سوخت، قطعات و متخصصانی را برای تعمیر یک پالایشگاه خراب به ونزوئلا فرستاده و یک کشتی مواد غذایی را برای کمک به این ملّت بحران زده آمریکای جنوبی روانه کرد.

تحریم های تحمیلی عامل نزدیکی ایران و نزوئلا

کارشناسان سیاست خارجی اغلب ونزوئلا و ایران را در یک دسته قرار می دهند؛ کشورهایی طردشده تحت فشار تحریم های ثانویه آمریکا که باعث شده کشورهای دیگر از ترس مجازات آمریکا از تجارت با آنها خودداری کنند.

فارین پالیسی افزود: تحریم های تحمیل شده به ونزوئلا و ایران در کاهش سود صادرات مؤثر بود و باعث یکی از بزرگ ترین رکودهای اقتصادی در تاریخ آمریکای لاتین و همچنین کاهش بیش از دو سوم ارزش ریال ایران و کسری بودجه گسترده در ایران شد اما همین عامل باعث نزدیکی دو کشور به یکدیگر شد.

وضع ایران به بدی ونزوئلا نیست اما رکود شدید و شتاب تورم این نگرانی را رقم زده اند که شاید ایران هم در آستانه فروپاشی اقتصادی به سبک ونزوئلا است که ابرتورم در آن باعث ناآرامی و سلب مشروعیت حکومت شده است.

با این حال این حقیقت که ایران که بیش از یک دهه تحت تحریم های گسترده بوده است به کمک ونزوئلایی آمده که تنها چند سال است با فشار تحریم ها روبرو شده است نشان دهنده انعطاف بالای اقتصادی ایران است. در مقایسه این دو کشور، مهم ترین سؤال این نیست که آیا ایران شبیه ونزوئلا می شود یا نه، بلکه سؤال این است که آیا ونزوئلا شبیه ایران می شود یا نه.

تحریم ها ایران را منزوی نکرد

از اواسط دهه ۲۰۰۰ که جامعه جهانی تحریم های اقتصادی گسترده ای را علیه ایران اعمال کرد، سیاستمداران ایران، به ویژه کسانی که نگاهی محافظه کارانه داشتند به دفعات گفتند که ایران با «اقتصاد مقاومتی» که هدفش کاهش وابستگی به واردات و سرمایه گذاری های غرب است پاسخ تحریم ها را می دهد. این گفته ها باعث شد همه باور کنند که ایران به راحتی پذیرای انزوای اقتصادی خواهد شد. اما همانطور که پروین علیزاده و حسن حکیمیان در سال ۲۰۱۳ گفتند، اینکه «نگرش و موضع ایران نسبت به اقتصاد جهانی را کاملاً بدبینانه، همراه با نگرانی یا انتقادآمیز ارزیابی کنند موضعی ساده انگارانه است». اگرچه ایران مخالف امپریالیسم است اما منزوی نیست.

در سال منتهی به مارس ۲۰۲۰، ایران ۴۱.۳ میلیارد دلار از صادرات غیرنفتی درآمد داشت. حدود نیمی از این مبلغ از کالاهای تولیدی به دست می آمد. در همان دوره، صادرات نفت ایران فقط ۹ میلیارد دلار بود، که نقطه ای تاریخی در تاریخ اقتصاد مدرن ایران بود زیرا بخش صنعتی این کشور که حدود یک سوم نیروی کار را استخدام کرده است، دو برابر بخش نفتی کشور سود صادرات داشت.

ایران در دوره ای دو ساله که تحت تحریم های ثانویه آمریکا بود توانست به شکل قابل توجهی صادرات غیرنفتی خود را افزایش دهد. یکی از نتایج مهم فشار تحریم ها، کاهش سریع ارزش ریال بود که در واقع باعث شد صادرات ایران به کشورهای دیگر قوی تر شود.

رشد بخش خصوصی ایران در دهه اول هزاره فعلی، شامل بهبود کیفیت و کارایی تولید و همچنین گرفتن سهمی در بازارهای منطقه، موجب افزایش مشاغل تولیدی با توان صادرات شد. از مارس ۲۰۱۹ تا مارس ۲۰۲۰، چین مقصد اصلی صادرات غیرنفتی بود و در کنار آن عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و افغانستان مقاصد بعدی بودند.

دلایل دوستی اخیر ایران با ونزوئلا

ایران هنوز با چالش های اقتصادی بزرگی روبرو است که دلیلش کارزار «فشار حداکثری» دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا است. تأثیرات گسترده واردات گران و غیرقابل اعتماد بر بخش تولید ایران نه تنها باعث فشار بیشتر به سمت صادرات غیرنفتی شد بلکه محرکی برای تورم نیز بود. این آسیب پذیری را می توان در کاهش اخیر ارزش ریال دید که همزمان با آشفتگی ناشی از همه گیری کرونا در بازار اقتصاد بود.

اما سیاستمداران ایران قبلاً نشان داده اند که واکنش آنها تاکید بیشتر بر چیزی است که علیزاده و حکیمیان آن را به عنوان ویژگی بلندمدت سیاست اقتصادی ایران در دوره فشار معرفی کرده اند: «جستجوی فرصت های مفید برای تعامل با اقتصاد بین المللی». دوستی اخیر ایران با ونزوئلا، با نمایش جدید فروش کالاهای صادراتی ایران در قفسه های فروشگاهی در کاراکاس، جدیدترین مثال از چنین رویکرد فرصت طلبانه ای برای تعامل با جهان است.

تحریم ها نتوانستند موجب تغییر رژیم شوند

اقتصاد ونزوئلا در چند سال گذشته آسیب زیادی از تحریم های مالی و اقتصادی آمریکا دیده است؛ ضربه ای که به دنبال آسیب وارده توسط دولت های رئیس جمهور قبلی، هوگو چاوز و رئیس جمهور نیکولاس مادورو وارد شد زیرا هر دو دولت در استفاده از یکی از بزرگ ترین رشدهای منابع در منطقه دچار سوءمدیریت بودند.

با این حال، تحریم های ونزوئلا برخلاف خواست مقامات آمریکا نتوانستند موجب تغییر رژیم شوند. بیست ماه بعد از تصمیم آمریکا و بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکای لاتین برای به رسمیت شناختن خوان گوآیدو به عنوان رئیس جمهور موقت ونزوئلا، مادورو حتی بیش از پیش به قدرت چنگ زده است.

تحریم ها و اصلاح اقتصادی در ونزوئلا

درخواست از مردم ونزوئلا برای آنکه تحریم ها را به عنوان دردی ضروری برای حذف رژیم مادورو ببینند، پیامی است که در فلوریدا خیلی بیشتر از کاراکاس تأثیر دارد. تحقیق منتشرنشده جدیدی از سوی سازمان نظرسنجی ونزوئلایی دیتانالیسیس نشان می دهد که ۶۵.۲ درصد از مردم ونزوئلا مخالف تحریم های نفتی هستند. این می تواند یکی از دلایلی باشد که چرا براساس همان نظرسنجی، در ۱۸ ماه گذشته میزان محبوبیت گوآیدو به عنوان رهبر اپوزیسیون از ۶۱ درصد به ۲۸ درصد رسیده است. در عین حال، کاهش سود ناشی از تبادلات خارجی باعث شده دولت مادورو در برخی حوزه ها رفتارش را اصلاح کند.

مثلاً در سپتامبر ۲۰۱۸، یک سال بعد از تحمیل تحریم های مالی آمریکا، و بعد از کاهش ۸۰۰ هزار بشکه در روز از تولید نفت ونزوئلا، این کشور سیستم معاملات خارجی خود را اصلاح کرد و برای اولین بار در ۱۵ سال گذشته اجازه داد که ارز به طور کامل قابل تبدیل شود.

در ابتدا، نگاه ها به این اصلاحات ارزی بدبینانه بود؛ اولین بار نبود که مادورو از انعطاف نرخ تبدیل ارز استفاده می کرد. اما به مرور مشخص شد که این سیستم جدید عملاً تغییر حیرت انگیز یکی از مهم ترین اهرم های سیاسی رژیم ونزوئلا است. یکی از معیارهای استاندارد انحراف اقتصادی در اقتصادهای بسیار منظم، ارزش بازار سیاه است که به عنوان تفاوت قیمت دلار در بازار سیاه و قیمت قانونی آن تعریف می شود.

در ونزوئلا، این ارزش بخش بزرگی از سود را نصیب کسانی می کند که روابط کافی دارند که بتوانند به دلارهای محدود دولتی با بهای مبادله پایین تر دست پیدا کنند. این معیار، که در ۱۲ ماهِ قبل از اصلاحات به رقم عجیب ۳۵۰ هزار درصد رسیده بود، ماه قبل و طبق محاسبات تبادل ارز خارجی و داده های بانک مرکزی به ۴ درصد رسید و عجیب نیست که همین روزها منفی شود.

درست مثل آزادسازی نسبی در ایران، پایان سیستم کنترل مبادله ارز در ونزوئلا هم تأثیرات اقتصادِ کلان زیادی داشت. ابتدا، این روند به معنی پایان سود بزرگ کسانی بود که می توانستند به دلار با نرخ پایین دسترسی داشته باشند. همچنین نشانگر پایان مالیات ضمنی شرکت های خارجی، از جمله سرمایه گذاران مشترک در بخش نفت بود که قبلاً مجبور بودند دلار را با نرخ پایین دولتی بفروشند. به علاوه، پایانی برای تلاش های حکومت جهت اعمال قیمت دقیق به خرده فروشانی بود که قبلاً مجبور بودند قیمت کالاهای وارداتی خود را براساس قیمت رسمی دلار محاسبه کنند.

سیستم سختگیرانه قیمت های دولتی در اغلب بخش ها که از سال ۲۰۱۱ وضع شده بود در سال ۲۰۱۸ برداشته شد و به جای آن سیستم «قیمت های توافقی» مطرح شد که براساس مذاکرات دوجانبه با بخش خصوصی مشخص می شدند. براساس اندیشکده لیبرال ونزوئلاییِ سدیس، دولت فقط در هفت ماهه اول سال ۲۰۱۹ حدود هزار گزارش حسابرسی از فروشگاه هایی با مالکیت خصوصی دریافت کرد اما در سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ این گزارش ها به طور میانگین بیش از ۷۷۰۰ مورد بودند. در سال ۲۰۲۰، قیمت های توافقی براساس ارز خارجی مشخص شدند و با درخواست های بخش خصوصی هماهنگ تر شدند.

حکومت مادورو در واقع از این هم فراتر رفت و نه تنها استفاده از دلار آمریکا در معاملات داخلی را مجاز دانست بلکه آن را تشویق کرد. وقتی نامزد اپوزیسیون، هنری فالکون قول دلاری کردن اقتصاد ونزوئلا در صورت پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری می ۲۰۱۸ را داد، مادورو او را به تمایل «به فروش ونزوئلا به امپریالیسم» متهم کرد. اما در نوامبر ۲۰۱۹، مادورو کاملاً تغییر مسیر داد و گفت که این کار از نظر او «هیچ اشکالی ندارد».

افزایش قیمت سوخت در ونزوئلا در تقلید از ایران

در تقلید از اقدام ایران در نوامبر ۲۰۱۹ برای کاهش یارانه های قدیمی سوخت، مادورو هم روند فروش گازوئیل با قیمت بسیار پایین را که چند دهه سابقه داشت خاتمه داد.

در طرح جدیدی که در ماه می اعلام شد، حکومت سوخت یارانه ای را به صورت سهمیه بندی به مردم می دهد ولی خریداران می توانند هر قدر می خواهند سوخت با نرخ بین المللی بخرند. خرده فروشی سوخت بدون یارانه توسط جایگاه های خصوصی صورت می گیرد. جالب آنکه مادورو توضیح داد که باید سوخت را به قیمت بازار جهانی بفروشد زیرا کشور بهای سوختی را که از ایران می خرید به صورت نقدی پرداخت می کرد.

به تازگی ونزوئلا به این فکر افتاده که نقش سرمایه گذاری بخش خصوصی در بهبود اقتصادش را جدی بگیرد. اما راه دیگری هم برای تعدیل ونزوئلا با فروپاشی صنعت نفت وجود دارد که این کشور را منعطف تر می کند. در پنج سال گذشته، بیش از پنج میلیون ونزوئلایی یا حدود یک ششم جمعیت این کشور، ونزوئلا را ترک کرده اند. امروز حواله های ارسالی آنها یکی از منابع اصلی ارز خارجی است. با وجود همه گیری کووید-۱۹، درآمد حواله های مالی همچنان وارد این کشور می شود و باعث شده ونزوئلا بتواند بر جانشینی واردات پیشی بگیرد. در واقع واردات بر مبنای سال به سال و در چهار ماه اول سال براساس داده های ۳۱ شریک تجاری، با وجود فروپاشی کامل صادرات نفتی، فقط ۳ درصد رشد کرده است.

فروپاشی اقتصادی ونزوئلا دلایل زیادی دارد و مشکل می توان فهمید چه مقدار از آن حاصل سوء مدیریت و چه مقدار حاصل تحریم ها است. اما واضح است که هم حکومت و هم اقتصاد سازوکارهای انطباقی بیشتری را در پیش گرفته اند تا بتوانند با محیط خارجی محدودتر کنار بیایند؛ شواهدی که نشان می دهد حرکت به سوی رشد اقتصادی می تواند در دوره رکود شدید اقتصادی هم رخ دهد. سیاستمداران ونزوئلا، فشار ایران برای رشد سودِ صادرات غیرنفتی، به همراه افزایش تکیه بر بخش خصوصی را الگو قرار داده اند.

هنوز مشخص نیست که آیا ونزوئلا با دوری از نظریه های مردم باورانه انزوا و جایگزینی واردات برای دستیابی عملی به منابع جدید سود خارجی، به طور کامل الگوی انعطاف ایرانی را برای مقابله با تحریم ها پی می گیرد یا خیر. اما احتمال چنین روند باعث می شود کارایی سیاست تحریم های دولت ترامپ در مورد هر دو کشور زیر سؤال برود.

مدافعان سیاست فشار حداکثری مدعی هستند که افزایش فشارها بیش از حد خاصی لزوماً موجب انزوا رژیم تحت تحریم می شود یا حداقل رفتار آن را تغییر می دهد. سیاستمداران آمریکا، اگرچه حرکات متفاوتی را رقم می زنند اما مایلند انزوا را تنها هدف معقول تحریم ها بدانند. با این حال بسیاری از ناظران تاکید کرده اند که باید این سؤال را مطرح کرد که اگر رژیم مورد تحریم بتواند در مقابل فشارها تاب آورد و منعطف تر شود چه خواهد شد.

رویکردی متوازن تر و واقع گرایانه تر برای برخورد با رژیم های سرکش با درک این مسئله شروع می شود که انگیزه های مثبت می تواند نقش بسیار مهمتری در خلق انگیزه های اقتصادی و اصلاحات سیاسی ایفا کند، به ویژه آنکه کشورهای تحت تحریم همچنان به دنبال کسب سود از تجارت خارجی هستند.

کشورهایی مانند ایران و ونزوئلا، که می توانند در مقابل فشار اقتصادی کوتاه مدت انعطاف نشان دهند، احتمالاً به انگیزه های میان- یا بلند-مدت واکنش بهتری نشان بدهند و به سمت تعامل با اقتصاد جهانی بروند. به این ترتیب، راهبرد این کشورها برای فرار از تحریم ها و انزوا می تواند پایه تعامل اقتصادی و سیاسی عمیق تر و موفق تری در آینده شود.