59 سال پیش در چنین روزی کودتایی  با طرح و حمایت مالی و اجرایی سازمان مخفی اطلاعات انگلیس و سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) علیه دولت قانونی و ملّی دکتر محمد مصدق به انجام رسید و به تلاش ملت ایران که پس از نیم قرن استعمار انگلیس می خواست از استثمار و تارج ثروت ملّی خود نجات پیدا کند، به طور موقت پایان داد.

این کودتا باعث شد سلطنت محمدرضا شاه پهلوی از پادشاهی مشروطه به سلطنت مطلقه تبدیل شود و او برای ماندن در قدرت به حمایت های آمریکا بیش از پایگاه های مردمی دل ببندد و به این ترتیب در بهمن 57 سرنگون شود.

در این گزارش نگاهی خواهیم داشت به عملیات هایی که آمریکا در کشورهای مختلف برای اهدافی یکسان یا مشابه با کودتای 28 مرداد انجام داده است. با آنکه همه کودتاهای آمریکا برای ساقط کردن دولتهای دمکراتیک و مردمی نبوده اند، همه آنها در راستای منافع آمریکا بوده اند. 

عملیات های آمریکا که برای براندازی دولتهای خارجی، بدون انجام عملیات آشکار نظامی انجام می شدند، قبلاً «عملیات پنهان» نامیده می شدند، اما این نام در سالهای جدیدتر به «تغییر رژیم» تغییر یافته است. انجام این عملیات ها بیشتر به عهده سازمان سیا بوه است.

چنانکه خواهیم دید، عملیات تغییر رژیم با روشهای گوناگونی از جمله درگیر کردن عوامل آمریکایی، کمک مالی به گروه های شورشی در داخل کشورها و دادن آموزش به آنها، راه اندازی پروپاگانداهای تبلیغاتی علیه رژیم ها، کودتا و عملیات های مشابه دیگری صورت می گرفته است.

البته آمریکا در مواردی هم برای تغییر رژیم از اقدام نظامی مستقیم استفاده کرده است، مانند حمله به پاناما در سال 1989 و یا رهبری حمله به عراق در سال 2003.ضمن اینکه آمریکا بعضی اوقات نیز از مخالفان داخلی کشورها حمایت کرده اما قصد تغییر رژیم در آنها نداشته است، مانند حمایت مالی سازمان سیا از حزب های سیاسی ضد کمونیست در ایتالیا و شیلی.

در زیر پیشینه مداخله آمریکا در کشورهای مختلف که به قصد تغییر رژیم انجام شده اند را بررسی می کنیم.

* روسیه، 1918

انقلاب حزب بلشویک روسیه در سال 1917 با مخالفت آشکار دولت «وودرو ویلسون»، رئیس جمهور وقت آمریکا روبرو شد. در سال 1918، نیروهای متحدین از جمله آمریکا به روسیه لشکرکشی نظامی کردند که تا جنگ داخلی سوریه ادامه یافت.

* دولتهای کمونیستی در خلال جنگ سرد، 1949 تا 1989

دولت آمریکا در دوران جنگ سرد از جنبش های ضد کمونیستی و مخالفان داخلی رژیم های کمونیستی در اروپای شرقی و اتحاد جماهیر شوروی حمایت می کرد. «بنیاد اعانه ملّی برای دموکراسی» که در سال 1983 تشکیل شد از جنبش های سرمایه داری در کشورهای کمونیستی حمایت می کرد و عملیات پنهانی برای تغییر رژیم دنبال می کرد. بسیاری از کشورهای اروپای شرقی بعداً به سرمایه داری روی آوردند و به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) پیوستند.

علاوه بر این، هراس از جنبش های پارتیزانی انقلابی که اغلب درگیر جنگ های آزادسازی ملّی می شدند بخش اعظمی از سیاست خارجی آمریکا در کشورهای جهان سوم را تعیین می کرد و آمریکا در این کشورها با انجام عملیت پنهانی برای تغییر رژیم ها به جنگی نیابی با شوری دست زده بود.

* سوریه 1949

سوریه در سال 1946 نظام جمهوری مستقلی را ایجاد کرده بود، اما کودتای آمریکایی در سال 1949 در این کشور به فرماندهی «حسنی الزعیم» به دوران اولیه حکومت مردمی در این کشور پایان داد. الزعیم که پیش از انجام این کودتا 6 بار با عوامل سازمان سیا دیدار کرده بود، پس از رسیدن به قدرت اقدامات زیادی به نفع آمریکا انجام داد، از جمله تصویب راه اندازی خط لوله ای که نفت عربستان را به بندرگاه های مدیترانه انتقال می داد. از دیگر اقدامات الزعیم ایجاد روابط حسنه با دو متحد آمریکا در منطقه یعنی اسرائیل و ترکیه بود.

*  ایران، 1953

در سال 1953 سازمان سیا با همکاری انگلیس دولت دموکراتیک و مردمی دکتر محمد مصدق را از قدرت ساقط کرد. اسناد منتشر شده سازمان سیا نشان می دهند انگلیس از برنامه های ایران برای ملّی کردن صنعت نفت ایران هراسان بود و آمریکا را به انجام عملیاتی مشترک برای گرفتن قدرت از نخست وزیر قانونی ایران و تشکیل رژیمی دست نشانده در ایران ترغیب کرد.

گواتمالا- 1954

سازمان سیا از براندازی دولت گواتمالا که با رأی مردم انتخاب شده بود حمایت کرد. گواتمالا که «جاکوبو آربنز» رئیس جمهور آن بود، با رأی آشکار مردمی به منصب قدرت نشسته بود. سازمان سیا در چند عملیات پنهانی که علیه وی و دولتش انجام داد، موفق به سرنگونی دولت وی نشد اما ناگهان ارتش کشورش علیه او برگشت و او به سادگی از قدرت کنار زده شد.

گروه جدایی طلبان تبت، 1955 تا 1970

سازمان سیا چندین دهه شورشی های ضد کمونیست را مسلح کرد تا از حمله نیروهای چینی به جدایی طلبان تبت جلوگیری کند.

*  اندونزی، 1958

دولت مستبد «سوکارنو» در اندونزی در سال 1956 با بحران جدّی مشروعیت مواجه شد، زیرا چند تن از فرماندهان منطقه ای اندونزی از جاکارتا طلب استقلال کردند. بعد از اینکه اقدامات میانجی گرانه کارگر نیفتاد، سوکارنو تلاش کرد تا فرماندهان مخالفان را از صحنه کنار بزند. در فوریه سال 1958 فرماندهان نظامی مخالف جنبشی برای براندازی دولت سوکارنو راه اندازی کردند. پس از اینکه حزب دیگری با ایدئولوژی های ضد کمونیستی به این فرماندهان پیوستند، سازمان سیا اقدام به تجهیز مالی و تسلیحاتی این گروه های شورشی کرد. پس از آنکه ان گروه ها موفقیتی در براندازی رژیم پیدا نکردند، «کندی» رئیس جمهور وقت آمریکا سوکارنو را به واشنگتن دعوت کرد و میلیاردها دلار کمک نظامی و غیرنظامی به دولت اندونزی داد.

* کوبا، 1959

سازمان سیا با اقدامات آیزنهاور و کندی تبعیدی ها و پناهندگان ضدکمونیست کوبایی را آموزش داد و تلاش کرد دولت فیدل کاسترو را سرنگون کند. بزرگترین و پیچیده ترین این تلاش ها عملیاتی بود که در سطح کاخ سفید انجام و به «عملیات خلیج خوک ها» مشهور شد.

سازمان سیا در چندین مرحله نیز با تأیید کاخ سفید تلاش هایی برای ترور کاستر انجام داد.

• جمهوری دموکرات کنگو، 1960 تا 1965

در سال 1960 هنگامی که پاتریس لومومبا که با مبارزات ضد استعماری اش راه را برای استقلال کنوگ از بلژیک فراهم کرده بود، برای حل پاره ای از بحران های داخلی از شوروی طلب کمک نظامی کرد باعث شد دولت آیزنهاور و آمریکا عصبانی شوند. رئیس وقت سازمان سیا در آن زمان هشدار داد کنگو نیز در تلاش است تا به حکومتی کمونیستی تبدیل شود و باید دست به کار شد تا از پدید آمدن کوبایی دیگر جلوگیری شود. آیزنهاور به سازمان سیا اجازه داد تا با ریختن سم در غذا یا خمیردندان وی او را ترور کند.

سازمان سیا نتوانست او را ترور کند اما استعمارگر سابق کنگو یعنی بلژیک را یاری داد تا لومومبا را عزل کند و او را مجبور به فرار کند.

* عراق، 1960 تا 1963

در فوریه سال 1960، آمریکا کودتایی علیه دولت عراق طراحی کرد که «عبدالکریم قاسم» رئیس جمهور آن بود و دو سال قبل پادشاهی غرب گرای عراق را سرنگون کرده بود، طراحی کرد. دولت عراق از گسترش نفوذ حزب کمونیسم عراقی در زمان ریاست جمهوری وی نگران بود. خارج شدن عبدالکریم قاسم از پیمان «سنتو» و خرید اسلحه از شوروی اقداماتی بود که آمریکا و سیا را به براندازی حکومت وی ترغیب کرد.

این کودتا سرانجام در سال 1963 موفق شد.

* جمهوری دومینیکن، 1961

سازمان سیا از براندازی رافائل تروخیو، دیکتاتور جمهوری دومینیکن حمایت می کرد و سرانجام وی را کشت.

* برزیل 1964

آمریکا رئیس جمهور برزیل، «گولارت» که با رأی مردم روی کار آمده بود را در مارس 1964 سرنگون کرد.

* یونان، 1967

در 21 اوریل سال 1967، دولت مردمی یونان که عده ای گمان داشتد راه کمونیسم پیش گرفته بود، سرنگون شد. بعضی شواهد به نقش داشتن آمریکا در این کودتا گواهی می دهند؛ با این وجود، عده ای نقش آمریکا را انکار می کنند.

*  شیلی، 1970 تا 1973

مخالفت دولت آمریکا با انتخاب رئیس جمهور سوسیالیست شیلی، «سالوادور آلنده» در اسناد منتشر شده امریکا نشان داده شده است. این اسناد نشان می دهند سازمان سیا عواملی را در شیلی مستقر کرده بود تا از شکل گیری دولتی مارکسیسم در آنجا پیشگیری کنند. 

سازمان سیا در 11 سپتامبر 1973 در یک کودتای نظامی به رهبری پینوشه وی را سرنگون کرد.

• آرژانتین، 1976

دولت دموکراتیک آرژانیتین با کودتای نظامی سازمان سیا در 24 مارس 1976 سرنگون شد.

• ترکیه 1980

پاول هنز، از مدیران ارشد سازمان سیا به انجام کودتایی در ترکیه در سال 1980 اعتراف کرد.

• نیکاراگوئه، 1981 تا 1990

سازمان سیا بین سالهای 1981 تا 1990 قصد براندازی دولت ساندینیستا در نیکاراگوئه را داشت.

• کامبوج، 1980 تا 1995

دولت ریگان در پی به کارگیری دکترین ریگان برای کمک به جنبش های مقاومت ضد شوروی دست به حمایت از جبهه آزادی ملی خلق در کشور کامبوج زد و سرانجام در سال 1995 رژیم کمونیستی کامبوج را از قدرت ساقط کرد.

• آنگولا، دهه 1980

دولت ریگان در دهه 1980 از شورشی های موسوم به «یونیتا» در آنگولا حمایت کرد تا به کمک آن بتواند دولت آنگولا که در آن زمان تحت حمایت کوبا بود را از قدرت کنار بزند.

• فیلیپین، 1986

دولت آمریکا نقش مهمی در وارد آوردن فشار بر «فردیناند ماکروس»، رئیس جمهور وقت فیلیپین برای کناره گیری از قدرت داشت؛ دولت آمریکا پیش از این برای دهه ها از فردیناند مارکوس حمایت کرده بود.

در بخش بعدی این گزارش، کودتاهای آمریکا پس از جنگ سرد را پی می گیریم.