در این نوشتار قصد داریم تنها به عنوان نمونه، به ترجمه و شرح یکی از روایات صادره از امام معصوم و مظلوم امام هادی ( علیه السلام) که در آن به یک مسأله از مسایل روان شناسی اجتماعی اشاره شده است، بپردازیم. باشد تا  به کوری چشم کوردلان بی خبر از معارف اهل بیت که جاهلانه به آن امام همام جسارت می نمایند؛ معارف آسمانی ایشان در منظر تشنگان حقیقت قرار گیرد.

بررسی تأثیرات متقابل فرد و اجتماع و توجه به تعامل میان فرد و جامعه، موضوعی نیست که صرفاً در عصر حاضر و با ظهور علم روان شناسی جدید به آن توجه شده باشد. بسیاری از فلاسفه و حکما از زمان های بسیار دور موضوعات روان شناسی اجتماعی را به زبان خود و با روش های مرسوم عصر خویش مورد بحث و بررسی قرار داده اند. در یک تعریف ساده، روان شناسی اجتماعی به عنوان علم مطالعه ی رفتار متقابل بین انسان ها یا علم مطالعه ی تعامل انسان ها شناخته می شود. رفتار فرد در گروه، مسأله ی هم رنگی، بررسی نگرش و تغییرات آن، تأثیر عوامل اجتماعی روی رفتار، توجیه خود و ... عمده ترین مباحث مورد علاقه ی روان شناسان اجتماعی است.

با توجه به این نکته که اهل بیت (علیهم السلام)، حاملان و وارثان وحی و علوم انبیا و خزانه داران علم الهی، منبع علم، معرفت و حکمت هستند و به همین دلیل مؤمنان موظف به اخذ معارف و علوم خود از این منبع هستند و باید نظام معرفتی خود را بر اساس آنچه از این منبع جوشیده و تراوش کرده است، شکل و سامان دهند. برای درک صحیح مسایل مربوط به روان شناسی اجتماعی نیز سزاوار است که به این منبع مراجعه کنیم.

بدیهی است که سامان دادن علم روان شناسی اجتماعی با گرایش اسلامی آن، تلاش گسترده ای را می طلبد که از موضوع این نوشتار خارج است. در این نوشتار قصد داریم تنها به عنوان نمونه، به ترجمه و شرح یکی از روایات صادره از ائمه ی معصومین (علیهم السلام) که در آن به یک مسأله از مسایل روان شناسی اجتماعی اشاره شده است، بپردازیم. این روایت از میان روایات صادره از امام هادی (علیه السلام) انتخاب شده است.

ترجمه و شرح روایت:قالَ الامامُ أبو الحسن، علىّ الهادى صلوات اللّه و سلامه علیه:

* لا تَطْلُبِ الصَّفا مِمَّنْ کَدِرْتَ عَلَیْهِ، از کسى که نسبت به او کدورت و کینه دارى و مکدر و آزرده خاطرش ساخته‏ اى یا بر او خشم گرفته اى، صفا، یک رنگی، صمیمیت و محبت مجوى.

جامعه ی سالم، جامعه ای است که بین افراد آن جامعه محبت، یک رنگی، صفا و صمیمیت حکم فرما باشد و آحاد آن جامعه هم چون اعضای یک خانواده نسبت به هم با صفا معاشرت کنند؛ خشم و غضب بی جا، قلب های مملو از کینه و کدورت های حاصل از اختلاف ها، این آرامش اجتماعی را مورد تهدید قرار خواهند داد. کسی که در رفتار خود با دیگران این اصل را رعایت نکرده است، طبیعتاً نباید انتظار صفا و صمیمیت از طرف دیگران داشته باشد.

* ولاَ الوَفاءَ مِمَّنْ غَدَرْتَ بهِ، و از کسی که به او وفا نکرده ای، خیانت کرده ای و نیرنگ زده‏اى، وفاداری طلب مکن.

قرآن کریم، با این که بزرگ ترین دشمن اسلام را یهود و مشرکان می داند و در توصیف آنان می فرماید:

« لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النّاسِ عَداوَةً لِلَّذینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذینَ أَشْرَکُوا؛ یهود و مشرکان را لجوج ترین دشمن نسبت به افراد با ایمان می یابی.»[1]

اما همین قرآن، هر زمان که پای پیمان و وفاداری نسبت به آن به میان می آید، دستور می دهد که مسلمانان پیمان های خود را حتی با این گروه ها حفظ کنند و چیزی از آن کم نکنند. از این رو می فرماید:

«إِلاَّ الَّذینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ؛ مگر با آنان که در نزدیکی مسجد الحرام پیمان بستید، تا آنان به پیمان خود وفادارند، شما نیز وفادار باشید. همانا خداوند پرهیزکاران را دوست می دارد.»[2]

با این وصف، وفاداری نیز از لوازم جامعه ی سالم است و در طرف مقابل، نیرنگ و خیانت از عوامل تهدید کننده ی این اصل مهم اجتماعی است. کسی که در رفتار با سایر افراد، طریق خدعه، نیرنگ و خیانت را پیش گرفته و به لوازم وفا متعهد نبوده است نباید از دیگران انتظار وفاداری داشته باشد.

* وَلاَ النُّصْحَ مِمَّنْ صَرَفْتَ سُوءَ ظَنِّکَ إلَیْهِ،  هم چنین از کسى که نسبت به او بدگمان هستى و تیر بدگمانى‏ات را به او نشانه رفته‏ اى و نسبت به او با سوء ظن برخورد کرده‏ ای، نصیحت، موعظه، خوش‏بینی، خیرخواهى و خلوص طلب نکن.

«نصح» و خیرخواهى به این معناست که نه تنها انسان خواهان زوال نعمت از دیگران نباشد بلکه طالب بقاى نعمت و افزون شدن آن براى همه ی نیکان و پاکان گردد، یا به تعبیرى دیگر آنچه از خیر، خوبى و سعادت معنوى و مادى براى خویش مى خواهد براى دیگران نیز بطلبد و این یکى از فضایل معروف است که در آیات قرآن و روایات اسلامى به آن اشاره شده است. پیامبران الهى خیرخواهان امت ها بودند و یکى از صفات بارز آن ها همین موضوع بود.

قرآن مجید از زبان «نوح» شیخ الانبیا چنین نقل مى کند که به قوم خود فرمود:

«اُبَلِّغُکُمْ رِسَالاَتِ رَبِّى وَ اَنْصَحُ لَکُمْ وَ اَعْلَمُ مِنَ اللهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ؛ رسالت هاى پروردگارم را به شما ابلاغ مى کنم و خیرخواه شما هستم و از خداوند چیزهایى (از لطف و مرحمت و عنایت) مى دانم که شما نمى دانید.»‍[3]

در این جا بعد از مسأله ی ابلاغ رسالت، سخن از نصح و خیرخواهى امت به میان آمده که نقطه ی مقابل حسد، بخل و خیانت است. همین معنا با تفاوت مختصرى در مورد پیامبران بزرگ خدا، «هود، صالح و شعیب (علیهم السلام)» نیز وارد شده است. بدیهى است که خیرخواهى منحصر به این چهار بزرگوار نبوده بلکه تمامی انبیاى الهى و اولیای معصومین این ویژگى را داشته اند و پیروان راستین آنان نیز باید خیرخواه دیگران باشند.

در حدیثی از پیامبر اکرم آمده است که فرمودند: « اِنَّ اَعْظَمَ النَّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَاللهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ اَمْشَاهُمْ فِى اَرْضِهِ بِالنَّصِیحَةِ لِخَلْقِهِ ؛ بلند مقام ترین مردم در پیشگاه خداوند در قیامت کسى است که از همه بیش تر تلاش در خیرخواهى مردم کرده است.»[4] و در روایت دیگرى از همان حضرت (صلى الله علیه وآله) میزان و معیارى براى خیرخواهى بیان شده و آن این است که از منافع دیگران به اندازه ی منافع خویش دفاع کند، ایشان می فرمایند: «لَیَنْصَحُ الرَّجُلُ مِنْکُمْ اَخَاهُ کَنَصِیحَتِهِ لِنَفْسِهِ؛ هر کدام از شما باید نسبت به برادر مؤمن خود خیرخواه باشید به همان اندازه که نسبت به خویش خیرخواه است!»[5]

واژه ی «نصح» و «نصیحت» اگر چه در زبان روزمره ی فارسى ما معمولاً به معنای اندرز به کار مى رود ولى در لغت عرب چنین نیست، بلکه مفهوم وسیع و گسترده اى دارد. «راغب» در کتاب «مفردات» مى گوید: «نصح و نصیحت» هر کار و هر سخنى است که در آن مصلحت دیگرى باشد و این واژه در اصل به معناى خلوص و اخلاص است. به همین دلیل عسل خالص را «ناصح» مى گویند، کار خیاط را هم نصح مى نامند به خاطر اصلاح کردن پارچه اى که به او داده شده است و از آن جا که شخص خیرخواه از روى خلوص و اخلاص در اصلاح کار دیگران مى کوشد، واژه ی نصح و نصیحت درباره ی او به کار مى رود و اصولاً هر چیزى که خالص و صاف باشد، خواه در سخن یا عمل و در امور مادى یا معنوى، واژه ی «نصح» بر آن اطلاق مى شود. بنابراین هنگامى که در بحث هاى اخلاقى سخن از نصیحت به میان مى آید، مقصود، ترک هر گونه حسد، کینه، بخل، سوء ظن و خیانت است.[6] در نتیجه کسی که از نصح و خیرخواهی نسبت به دیگران دریغ کرده و با سوء ظن با دیگران روبه رو شده است نباید انتظار خیرخواهی از آنان داشته باشد.

* فَإنَّما قَلْبُ غَیْرِکَ کَقَلْبِکَ لَهُ. [7] چون که دیدگاه، افکار و قلب دیگران نسبت به تو، همانند قلب خودت نسبت به آن ها مى باشد.

امام (علیه السلام) در این فراز پایانی، علت آنچه را که در سطور گذشته مرور کردیم بیان می فرمایند و آن این که: «قلب ها با هم مرتبطند و رفتار انسان با دیگران در رفتار آن ها با انسان اثر مستقیم دارد و آنچه که هر کسی در دل نسبت به دیگران دارد، دیگران نیز همان را در دل نسبت به او خواهند داشت.»(*)

پی نوشت ها :

(1) سوره ی مائده : 82

(2) سوره ی توبه : 7

(3) سوره ی اعراف : 62

(4) اصول کافى، صفحه ی 28، حدیث 5 و 4

(5) همان مدرک.

(6) اخلاق در قرآن، جلد 2، نصح و خیرخواهی

(7) بحارالانوار: ج 50، ص 177، ح 56، و ج 71، ص 182 ح 41.

حجت الاسلام کیوان عزتی

منبع : راسخون