مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی واشنگتن در گزارشی به قلم اریک بروئر معاون و عضو ارشد پروژه هسته ای این اندیشکده آمریکایی نوشت: برایان هوک نماینده ویژه آمریکا در امور ایران در سرمقاله اخیر خود در روزنامه وال استریت ژورنال توضیح داده که اگر آمریکا نتواند ممنوعیت تسلیحاتی علیه ایران را که در ماه اکتبر به پایان می رسد تمدید کند، اقدام به بازگشت فوری تحریم های سازمان ملل خواهد کرد. این اقدام موسوم به «مکانیسم ماشه» همچنین توافق هسته ای منعقده با ایران را منحل خواهد کرد. جدای از سؤالات در خصوص ماهیت قانونی چنین اقدامی، این مسئله صرفاً یک سیاست بد است. احتمال آن نمی رود که اقدام مذکور در راستای پیشبرد هدف اعلامی مبنی بر ممانعت از خرید تسلیحات متعارف توسط ایران (که پیشاپیش خطر نسبتاً ناچیزی به شمار می رود) کار چندانی از پیش ببرد. این اقدام شکاف میان آمریکا و اروپا را عمیق تر می سازد. این اقدام همچنین به اعتبار آمریکا و شورای امنیت لطمه می زند و گسترش برنامه هسته ای ایران را نیز سهولت می بخشد.
مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه های اندیشکده های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.
ایران اجرای مکانیسم ماشه را بی پاسخ نخواهد گذاشت
نویسنده گزارش می افزاید: برایان هوک این مخاطرات یا واکنش احتمالی ایران را به طور جدی لحاظ نکرده است. چنین سیاستی کوته بینانه است: شاید این اقدام علیه ایران در شورای امنیت «وتو» نشود، اما ایران مطمئناً به چنین اقدامی پاسخ می دهد. در این خصوص، ایران تهدید کرده که اگر تحریم ها بازگردند، به «گزینه هسته ای» خود متوسل خواهد شد: این گزینه همانا خروج از پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای (ان پی تی) است. این امر مسیر پیش روی ایران را (حداقل به لحاظ حقوقی) جهت تولید سلاح هسته ای هموار می سازد. ایران پس از کره شمالی دومین کشوری خواهد بود که از ان پی تی خارج می شود.
حتی اگر شده به خاطر پیامدهای احتمالی این واکنش ایران که موجب تغییر روند بازی می شود، چنین سناریویی را باید بیش از پیش مورد بررسی قرار داد. هنگام پیش بینی، شناخت، و برنامه ریزی برای چنین پیامدی، حداقل چهار موضوع مرتبط را باید مدنظر قرار داد.
آیا ایران تهدید خود را عملی می کند؟
- موضوع اول مسئله احتمالات است: آیا ایران واقعاً از ان پی تی خارج می شود؟ سیاستمداران ایرانی سال ها این تهدید را مرتباً تکرار کرده اند. دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در سال ۲۰۱۸ قبل از خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) چنین احتمالی را مطرح نمود. با این وجود، آمریکا از توافق هسته ای خارج شد و ایران همچنان در ان پی تی باقی ماند. همچنین بستر سیاسی نیز تا حدودی در این گونه اظهارنظرها دخیل است: ظریف وزیر امور خارجه ایران تهدیدات خود را در ماه ژانویه سال جاری در حضور نمایندگان مجلس این کشور مطرح نمود.
تهدیدات کنونی احتمالاً هدف اصلی شان ممانعت از بازگشت تحریم هاست. اما این بدان معنا نیست که ما باید چنین تهدیداتی را توخالی بدانیم. با اینکه به سختی می توان دقیقاً فهمید طرفداران خروج از ان پی تی در ایران از چه میزان قدرتی برخوردارند، اما تهران شاید در خصوص برداشتن این گام تصمیمی اتخاذ نکرده و پس از بازگشت تحریم ها نیز احتمالاً اینکار را نخواهد کرد. بعلاوه، ایران نیازی نمی بیند در این خصوص فوراً تصمیم گیری کند: این کشور می تواند همچنان منتظر بنشیند. واکنش روسیه، چین، و اتحادیه اروپا به بازگشت تحریم ها بی شک مهم خواهد بود. اگر تهران معتقد باشد که آمریکا به لحاظ دیپلماتیک منزوی شده و طرفین دیگر نیز قصد ندارند از بازگشت تحریم ها تبعیت کنند، این کشور شاید ترجیح دهد به لحاظ دیپلماتیک موضع رفیع خود را حفظ کرده و در توافق باقی بماند.
احتمال اخراج بازرسان آژانس از ایران
- موضوع دوم اینکه، آنچه در رابطه با خروج ایران از ان پی تی در کوتاه مدت به نگرانی ها دامن می زند این نیست که این کشور به لحاظ قانونی قادر می شود آزادانه سلاح هسته ای تولید کند. مسئله نگران کننده آن است که اگر بازرسان جهت نظارت بر برنامه هسته ای ایران در محل حاضر نباشند، جامعه بین المللی مجبور است دست به «پرواز کور» بزند. اما باید به خاطر داشت که با اینکه خروج از ان پی تی می تواند به معنای اخراج بازرسان بین المللی باشد، اما در این زمینه اجباری وجود ندارد. سند حاکم بر اقدامات بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی به معاهده پادمان معروف است. این معاهده میان آژانس و کشور تحت نظارت منعقد می شود. با اینکه ان پی تی و معاهده پادمان ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند، اما عضویت در ان پی تی ذاتاً به معنای لزوم حضور میدانی بازرسان نیست.
ایران شاید از ان پی تی خارج شود، اما به بازرسان اجازه دهد همچنان به تأسیساتش دسترسی داشته باشند. این امر به جامعه بین المللی کمک می کند تا مطمئن شود ــ البته کمتر از میزان کنونی ــ که ایران در مسیر تولید سلاح هسته ای گام برنمی دارد علیرغم آنکه به لحاظ قانونی قادر به چنین کاری است. با فرض بر اینکه ایران سلاح هسته ای تولید نمی کند، به نفع این کشور است که چنین دسترسی ای را امکان پذیر سازد و بدین طریق از بالا گرفتن منازعه اجتناب ورزد. اینکه آیا باید معاهدات پادمان موجود میان ایران و آژانس را با هدف تداوم بخشیدن به فعالیت بازرسان تغییر داد یا نه موضوع این گزارش نیست، اما لب کلام این است که خروج از ان پی تی لزوماً نباید به معنای پایان بازرسی ها باشد.
خروج ایران از ان پی تی به صورت فوری اتفاق نخواهد افتاد
- موضوع سوم اینکه، خروج ایران از ان پی تی به صورت فوری اتفاق نخواهد افتاد. طبق مفاد این معاهده، ایران باید سه ماه زودتر قصد خود را اعلام کند. البته، ایران می تواند همانند کره شمالی این لازمه را نادیده بگیرد. اما چنین امری به شک و تردیدها مبنی بر اینکه ایران در حال حرکت به سمت سلاح است دامن خواهد زد و در نتیجه احتمال حمله نظامی افزایش می یابد. بنابراین، این احتمال وجود دارد که دوره ای از مذاکرات طولانی مدت اتفاق افتد و در جریان آن روسیه، چین، و اتحادیه اروپا تلاش کنند تهران را نسبت به باقی ماندن در معاهده متقاعد سازند. ایران شاید در راستای بهره مندی از اهرم فشار و برخی مزایا اعلام کند که قصد خروج از ان پی تی را دارد اما عملاً اینکار را نکند. این راهبرد البته تا حدودی مخاطره آمیز است. در اینجا نیز، آنچه طرفین دیگر حاضرند ارائه دهند ــ یا نوع مجازات هایی که حاضرند علیه ایران به اجرا بگذارند ــ بر تصمیم ایران تأثیر خواهند گذاشت. این امر موجب می شود زمان برای یافتن یک راه حل دیپلماتیک باقی بماند، اما دوره طولانی مدتی از بلاتکلیفی و بحران را رقم خواهد زد.
خروج از ان پی تی به معنای ساخت سلاح هسته ای نیست
- موضوع چهارم و شاید مهم تر از همه اینکه، خروج از ان پی تی به معنای آن نیست که ایران تصمیم به ساخت سلاح هسته ای گرفته است. به دلایل فوق الذکر، خروج تهران از ان پی تی اصولاً به مثابه یک بیانیه سیاسی خواهد بود. بیایید صادق باشیم: محدودیت های حقوقی مندرج در ان پی تی در خصوص ساخت سلاح هسته ای حائز اهمیت هستند، اما مانع اصلی بر سر راه دستیابی ایران به سلاح هسته ای نیستند. برعکس، باور تهران این است که هرگونه تلاش جهت ساخت سلاح کشف خواهد شد (یا در صورتی که تهران مانع ورود بازرسان شود، فرض گرفته خواهد شد)، واکنش نظامی به دنبال خواهد داشت، و در نتیجه شکست خواهد خورد. خروج از ان پی تی موجب تغییر هیچکدام از این واقعیات پایه نمی شود.
با این حال، خروج از ان پی تی از موانع سیاسی موجود در مسیر حرکت به سمت سلاح های هسته ای می کاهد و این احتمال را افزایش می دهد که ایران در آینده تصمیم به ساخت سلاح هسته ای بگیرد. در نبود ان پی تی، حامیان تسلیحات هسته ای در ایران به شکل قوی تری استدلال خواهند کرد که تهران با محدودیت ها و پیامدهای کمتری مواجه است و در نتیجه نیت هسته ای ایران ممکن است تغییر کند. بعلاوه، کاهش نظارت بین المللی طی یک مدت زمان مشخص و نبود تدابیر ارتقایافته مندرج در برجام نظیر پروتکل الحاقی شاید تهران را بر آن دارند که دست به فعالیت های مخفیانه بزند، با این باور که فعالیت هایش کشف نخواهند شد.
تصمیم آمریکا یک خطای راهبردی خواهد بود
اندیشکده آمریکایی مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی در پایان گزارش خود آورده است: تصمیم
آمریکا مبنی بر رجوع به ماده مرتبط با مکانیسم ماشه یک خطای راهبردی خواهد
بود. این اقدام با طیفی از پیامدهای منفی و مزایای کمتر توأم خواهد بود و
به بحران جاری میان آمریکا و ابران بیش از پیش دامن خواهد زد. اما اگر
ایران تصمیم به خروج از ان پی تی بگیرد، این احتمال وجود دارد که بتوان
سازوکاری یافت که جامعه بین المللی را قادر سازد به اندازه کافی اطمینان
حاصل کند که ایران به دنبال ساخت بمب نیست. خطر واقعی در واقع این
احتمال است که ایران در آینده به دنبال سلاح هسته ای برود و همچنین رویه ای
که این اقدام برای اشاعه دهندگان آتی و نیز در خصوص مدیریت مخاطرات مربوطه
از خود به جای می گذارد. اینکه کشورها به این
باور برسند که می توانند به صورت غیرقانونی به قابلیت های هسته ای دست
پیدا کنند و برای تولید آزادانه سلاح هسته ای از ان پی تی خارج شوند به
هیچ وجه خوشایند نیست. اما این نیز خوشایند نیست که اشاعه دهندگان آتی
سلاح های هسته ای رجوع به دیپلماسی را از آن جهت که آمریکا مایل نیست به
وعده های خود عمل کند در نهایت بی فایده بدانند.
مشرق