نقد و بررسی کتاب (جنگ روانی)نعمت‌اله سلیمانی در دهه‌های اخیر، موضوع جنگ روانی همواره، بحث برانگیز و مبهم وبرخورد ما نیز به آن، معمولاً آمیزه ای از بیم وامید بوده است. در واقع، نه آن قدر به این موضوع نزدیک شده ایم که به شکل علمی، با موشکفیهایی ژرف اندیشانه آن را بشناسیم و نه آن قدر از آن بر کنار و بی نیاز بوده ایم که بتوانیم یکسره رهایش کنیم و بدان نیندیشیم. به عبارت دیگر، در حالی که با مسئله درگیر بوده ایم، شناخت جامعه ای از آن کسب نکرده ایم. صاحب نظران جنگ روانی همواره بر این عقیده بوده اند که ذهن انسان را می‌توان در سمتی خلاف خواست و اراده او کنترل کرد. به عقیده آنان، انسان آن قدر تأثیر پذیر است که کارشناسان آشنا با فرآیند تفکر، انگیزش و رفتار انسانی می‌توانند کنشهای انسان می‌توانند کنش‌های انسان را در راستای مطلوب، هدایت کنند. در دوره ای که روایط بین المللی، هرچه بیشتر از روابط و شیوه‌های خشونت آمیز به معنای آن فا صله می‌گیرد و اهرمهای قدرت به مسائلی همچون اقتصاد وفرهنگ ارتباطات روی می‌آورد، شناخت دقیق این موضوع تأثیر گذاری بر روان انسان، به یکی از مسائل امنیت ملی تبدیل شده است. از این رو، تلاش صلاح نصر در کتاب جنگ روانی کوشش برای یافتن پاسخ به پرسشهای اصلی درباره تأثیر گذاری بر رفتار انسان و دستیابی به نیازی حیاتی در بحث جنگ روانی و تبلیغات است. به عقیده نویسنده، جنگ روانی جنگی است که ما را به ورطه آشفتگی و تنش کشانده و اسیر اضطراب روانی کرده است. نمی‌توان این پدیده را جدید دانست، چرا که قدمتی به اندازه تاریخ دارد. در واقع، اختلاف ظاهری این جنگ با آن چه در گذشته وجود داشته است، تنها در وسایل مورد استفاده وکاربر آن می‌باشد و هنوز هم هدف آن، تأثیر بر روان دشمن و از بین بردن روحیه اوست . کتاب جنگ روانی در دو جلد با نامهای جنگ کلامی و جنگ مکتبی تألیف شده است که هریک ازآنها به مسائل ویژه ای پرداخته اند و در انتها، به این مشترک که مقابله با کسانی که با استفاده ازر شیوه‌های مختلف به جنگ روانی اقدام می‌کنند، رسیده اند. همان طور که گفته شد نویسنده، نام جنگ کلامی را برای جلد اول بر گزیده است، زیرا، معتقد است کلام به صورت مخفی، علنی، شفاهی و مکتوب، از سلاحهایی محسوب می‌شود که به سمت ذهن و فکر انسان نشانه می‌رود ودر صورتی که بتواند بر احساسات اوغلبه یابد، می‌تواند تا اعماق وجودش نفوذ کند. به عقیده نویسنده،تبلیغاتی که از راههای مختلف برای گروه خاصی از مردم صورت می‌گیرد، شایعه‌های که در همه جامعه‌ها رواج دارد و حتی عملیات توطئه آمیزوتخریب معنوی و مادی و دیگر سلاحهای جنگ روانی همگی بر کلام استوارند. نویسنده در مورد اصول کلی جنگ روانی، از منابع موثق و نظریه‌های کارشناسان در این عرصه بهره برده و کوشیده است تادر مورد کاربرد جنگ روانی، از جامعه‌هایی که از نظر ماهیت عقیده ومذهب و همچنین فرهنگ، ارزشها و موقعیت بین المللی با یکدیگر اختلاف دارند،نمونه‌هایی را ارایه دهد تا خواننده تأثیر هر یک از این عوامل را بر مدیریت جنگ روانی و کاربرد‌های آن درک کند. هر چند وی در حد توانایی خود کوشیده است تا نمونه‌های فراوانی را از واقعیت تاریخی اراده کند، اما لازم دانسته است تا این جلد از کتاب را یاد آوری کار برد عملی جنگ روانی در جامعه خود، که همان جامعه مصر است، به پایان برسانند؛ الگوی مقایسهای که در ارایه آن موفق بوده است. به همین دلیل،بخش هشتم این جلد را به تشریح شیوه‌های اختصاص داده است که استعمار و ارتجاع، برای تضعیف وبازداشتن کشور‌های عرب از پیشرفت به کار می‌برند و در این راستا، از تمامی امکانات سیاسی، اقتصادی، نظامی و مانند آن استفاده می‌کنند. در مورد جلد دوم این کتاب که به جنگ مکتبی پرداخته است نیز باید گفت که مترجم محترم ( محمود حقیقت کاشانی) آن را ترجمه نکرده است. روش نویسنده در تألیف کتاب جنگ روانی، تمایل به استنتاج از نمونه‌های تاریخی است؛ که به طور مقایسه ای در فصل دوم بخش نخست به خوبی مشاهده می‌شود . این کتاب هشت بخش و 22 فصل را در بر می‌گیرد. در بخش نخست، که چهار فصل را شامل می‌شود، به کلیات بحث جنگ روانی ومفهوم آن در روندی تکاملیو تاریخی پرداخته شده است. در فصل نخست پیدایش رفتار‌های اجتماعی، ریشه‌های تاریخی و مفاهیم مختلف جنگ روانی، مانند قسمتی از جنگ همه جانبه و تمام عیار، مورد توجه نویسنده است. مطالب مفیدی از محرکها و انگیزه‌های انسانی در حوزه روانشناسی اجتماعی وتأثیر عوامل گوناگون بر رفتار انسان در حالتهای مختلف، که پایه و اساس جنگ روانی است، به خوبی با آوردن تجربه‌ها و دیدگاههای دانشمندان روانشناسان سده‌های اخیر، مورد دقت و تحلیل قرار گرفته است. هر چند گاهی، مطالب این فصل به درازا کشیده شد ودربدو امر، رابطه آن با اصل موضوع، یعنی جنگ روانی، مبهم است، اما به طور کلی، تمامی مطالب مفید ودر خور توجه اند. در فصل دوم، نویسنده، ریشه‌های تاریخی جنگ روانی را با شواهدی از بدو پیدایش انسان، جنگجویان ادیان عهد عتیق و صدر اسلام آغاز کرده و این بحث را به طور خلاصه تا پایان جنگ جهانی دوم، ادامه داده است. همچنین، در این راستا، عناصر جنگ روانی را به طور پراکنده. نه لزوماً منسجم. آورده و برای هر یک از آنها، شاهدی را عنوان کرده است. در فصل سوم که مفاهیم مختلف جنگ روانی را شامل می‌شود، تکیه نویسنده بر هدفهای این جنگ است. در واقع، وی از این طریق توانسته مفاهیم مختلفی را که تا کنون ارایه شده است، تحلیل کند. نویسنده در بخش نخست، به طور چشم گیری از کتابcase book ، به ویژه در مقدمه و فصل پنجم آن بهره گرفته است. در بخش دوم، که ساز ماندهی و نیروها را در دو فصل سازماندهی جنگ روانی و قابلیتهای افراد شامل می‌شود، نوسینده سازماندهی جنگ روانیرا طی جنگهای جهانی مورد توجه قرار داده است. بدین ترتیب، سازماندهی در آلمان، سازماندهی در آلمان، سازماندهی جنگ روانی امریکا در جنگ جهانی دوم و شعبه‌هاوسازمانهای وابسته، به تفصیل مورد بحث قرار گرفته اند. در این بخش نیز، نویسنده، از مطالب کتابbook case ، به ویژه فصل‌های سوم وچهارم استفاده کرده است. بخش سوم، که طرح ریزی وعملیات را در سه فصل شامل می‌شود، به طور گسترده ای از مشکلات طرح ریزی برای جنگ روانی و جنگ روانی دفاعی بحث شده است. افزون بر آنکه در این بخش نیز، نویسنده از فصلهای آن نیز، نمونه‌های تاریخی مفیدی را از جنگهای متأخر آورده است. بخش چهارم بحث درباره عرصه‌های ارتباط را در تنها یک فصل بررسی می‌کند. در حقیقت، در این بخش، ابزار‌های ارتباطی مانند رادیو، تلوزیون، اعلامیه، نشریه، سینما و شیوه‌های مختلف تحلیل و ارایه اخبار برای متقاعد سازی مخاطبان، مورد بحث قرار گرفته و ضمن آن، روشهای دشمن با ارایه نمونه‌های بارز ومفید، بازگو شده است. بخش پنجم که به طور کامل،به شایعه‌ها به منزله یکی از ابزار‌های مخرب در جنگ روانی پرداخته است، پنج فصل شایعات و جامعه، طبقه‌بندی شایعات وروانشناسی انگیزه‌ها؛ تحلیل شایعه؛ و مقاومت در برابر شایعات را شامل می‌شود. برخی از مباحث این بخش، عبارت اتد از: تعریف شایعه، نمونه‌های تاریخی تأثیر شایعه بر جامعه‌های گوناگون، انواع شایعه، شایعه در زمان جنگ و صلح، شایعه در قالب لطیفه‌ها وتأثیر مخرب آن، شایعه رابطه آن با باور و انگیزه‌های انسان، شایعه بهمنزله شکلی از افکار عمومی، چگونگی انتشار شایعه، ارایه نمونه‌هایی از جامعه‌های عرب و مناقشه‌های اعراب در ارتباط با کاربرد شایعه و روشهای مقابله و مقاومت در مقابل شایعه. در بخش ششم که به موضوع تبلیغات و افکار عمومی در سه فصل پرداخته شده، تأثیر افکار عمومی، وسایل استفاده از تبلیغات و نقش نظر خواهیها در ارزیابی جنگ روانی، تعریف افکار عمومی، اهمیت افکار عمومی، ماهیت افکار عمومی، نیروهای محرکه افکار عمومی، روشهای اندازه گیری افکار عمومی، روشهای تفسیر افکار عمومی در فصل اول مورد توجه و تحلیل قرار گرفته است. باید یادآور شد که تعریف تبلیغات و تفاوت آن با جنگ روانی و وسا یل استفاده از تبلیغات، انواع و استراتژی آن، تاکتیک در تبلیغات، ارتباط تبلیغات و جنگ روانی از مطالب مهم فصلهای دوم وسوم بخش ششم است. در بخش هفتم، اطلاعات وتحلیل آن در ارتباط با جنگ روانی؛ اطلاعات تبلیغاتی؛ و تحلیل وتبلیغات بررسی شده است. در این بخش، نویسنده ضمن بحث از روشهای جمع آوری، تدوین وسازماندهی اطلاعات، روشهای تحلیل محتوای اطلاعات و مقابله با خرابکاریهای اطلاعاتی از فصل هفتم کتابcase book نیز بسیار استفاده کرده است. بخش هشتم، تنها بخشی است که نویسنده، خارج از مباحث مفهومی و نمونه‌های تاریخی که اغلب از کتاب case book چاب 1979 نیویورک بهره گرفته است، به مباحث کاربردی جنگ روانی در محیط کشورهای عرب. به ویژه مصر. پرداخته است. در این بخش، که تنها یک فصل را شامل می‌شود، انقلاب 23 ژوئیه سال 1952 مصر علیه روشهای استعماری و ارتجاعی، تجزیه وتحلیل شده است.استفاده دشمن صییونیستی و حامیان غربی اش. برای نابودی انقلاب مصر. از روشهای مختلف جنگ روانی شامل رادیو‌های مخفی، نشریه‌های مخفی، عکسهای جعلی، شایعه، اتحادها، پیام‌های ارتجاعی، مجله‌ها، ناسیونالیسم عرب و توطئه‌های همسو با روشهای جنگ روانی رژیم صهیونیستی علیه مصر و کشور‌های انقلابی عرب، مورد تحلیل دقیق نویسنده در این بخش قرار گرفته است. جلد نخست کتاب جنگ روانی نوشته صلاح نصر را محمود حقیقت کاشانی در ششصد صفحه ترجمه و انتشارات سروش و مرکز تحقیقات، مطالعات وسنجش برنامه ای صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران درسال 1381 منتشر کرده است. هر چند تمامی مطالب این کتاب، در بررسی جنگ روانی و مفاهیم وکاربرد و سازماندهی، به ویژه مدیریت جنگ روانی، بسیار مفید است، اما اشکال عمده و مهم آن، عدم توجه نویسنده، در تحلیل مطالب و عناصر جنگ روانی، به رویدادهای اخیر، به ویژه در دودهه گذشته در منطقه استراتژیک خلیج فارس رخ داده و تحولات سیاسی عمده ای که بر اثر این جنگها در منتطقه ایجاد شده، همه از نظر نویسنده پنهان مانده است.در حقیقت، این کتاب، تلاشی تقریباً تکراری برای نشان دادن آنچه نویسندگان غربی، به ویژه امریکاییان در شناساندن جنگ روانی، عناصر وسازمان آن در طول چند دهه اخیر به نمایش گذشته اند، می‌باشد، از این رو، نویسنده به قسمتهای عمده ای از کتاب book case جنگ روانی که انتشارات آرنو در سال 1979 آن را منتشر نموده، بسنده کرده است. با این همه، تلاشهایی از این دست نیز، با توجه به کمبود منابع درباره جنگ روانی در کشورهای اسلامی، در خور توجه، تقدیرو ستایش اند. همچنین، از آنجا که هنوز در مورد مفاهیم و کارکرد‌های نظری جنگ روانی و تبلیغات جنگ، باید تلاشهای بسیار زیادی در ایران اسلامی صورت بگیرد، ترجمه کتاب مزبور می‌تواندگام ارزنده و موثری در این راستا تلقی شود.