چکیده انسان در تمام سطوح زندگی اجتماعی خود با عامل قدرت سر و کار دارد. جوامع و واحدهای سیاسی نیز کسب و بسط قدرت را در راستای منافع و اهداف ملی خود دنبال می‌کنند و آن را از طریق عوامل، عناصر، منابع و ابزارهای متعدد محیطی (داخلی و خارجی) به دست می‌آورند. حوزه و گستره قدرت نیز بسیار متعدد است، قدرت فردی، اجتماعی، نرم، سخت، علمی، مالی، سیاسی، ایدئولوژیک، سازمانی و …، همه و همه شقوق و برداشت‌های مختلفی از این واژه ارائه کرده‌اند و باعث پدید آمدن این تعبیر که قدرت، هم «وسیله» است و هم «غایت» شده است. قدرت، با ابزارهای سخت و نرم و نیز با سازوکارهای خاص خود، توان و تمایل افراد و جوامع را به صورت هدفمند متأثر می‌سازد، افکار، اذهان، ایده‌ها و انگیزه‌ها را تغییر و تحریف یا آنها را تقویت و توسعه داده و منافع و مصالح فرد و اجتماع را رقم می‌زند. امروز نیز که در عصر دیجیتال و جامعه اطلاعاتی به سر می‌بریم، فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، گونه‌ای دیگر از مظاهر قدرت را متجلی ساخته‌اند، این قدرت نوین، علی‌رغم منافع و محاسنی که داراست، پدیده‌ای به نام نابرابری‌های دیجیتالی را نیز در ابعاد مختلف (سنی، جنسی، جمعیتی، جغرافیایی، فرهنگی، طبقاتی، کاربری و …) ایجاد نموده و منشأ بروز تعاملات و تعارضات جدیدی در عرصه سیاست و استراتژی کشورها شده است، این مناسبات در موضوعی به نام ژئوپلیتیک اطلاعات و ارتباطات مورد بررسی قرار گرفته است که برخی از تبعات و تأثیرات آن تشریح و تحلیل شده است. واژگان کلیدی: اطلاعات، ارتباطات، عصر اطلاعات، شکاف دیجیتالی، ژئوپلیتیک. مقدمه بررسی و مطالعه وضعیت موجود محیط خارجی و پیش‌بینی روند تغییرات، تحولات و تعاملات بین‌المللی به منظور شناخت فرصت‌ها و تهدیدها، در راستای منافع، اهداف، سیاست‌ها و استراتژی امنیت ملی کشورها صورت می‌گیرد، به همین منظور دولت‌ها، سیاست را به عنوان یک تصمیم و استراتژی را به عنوان یک خط‌مشی، برای رسیدن به اهداف و تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل( ) اتخاذ می‌نمایند، این عوامل به تنهایی یا به شکل جمعی در شکل‌گیری استراتژی و سیاست کشورها مؤثرند، اما تمام این عوامل در تدوین یک استراتژی یا سیاست، تأثیر و وزن یکسانی ندارند (افشردی، 1381، ص23) بلکه در شرایط مختلف زمانی و مکانی، برون‌داد و آثار متفاوتی از خود نشان می‌دهند. به طور کلی می‌توان گفت که عوامل تأثیرگذار بر سیاست و استراتژی کشورها به ویژه در صحنه بین‌الملل در حوزه عمل ژئوپلیتیک قرار می‌گیرد. علم ژئوپلیتیک به بررسی نقش عوامل محیط جغرافیایی در سیاست می‌پردازد و به تعبیری هر پدیده مادی یا معنوی محیط جغرافیایی که حوزه سیاسی کشور و ملتی را تحت تأثیر قرار دهد، یک پدیده ژئوپلیتیکی است (غنجی، 1385، ص2). همچنین در تعریف دیگری گفته شده که ژئوپلیتیک دانشی است که به تحلیل فضایی مناسبات و ساختار قدرت و رقابت جهانی می‌پردازد (حافظ‌نیا، 1384، ص25). همچنین آثار و نتایج جغرافیایی یک سیاست (به ویژه در صحنه بین‌الملل) را مورد بررسی قرار می‌دهد (عزتی، 1370، ص1) و منظور از سیاست بین‌الملل( ) در این تعریف نیز مجموعه اقدامات دولت‌ها و واکنش‌های سایر کشورها و به طور کلی اعمال و رفتارهای متقابل دو یا چند واحد سیاسی است که در محیط بین‌الملل انجام می‌شود (قوام، 1370، ص12) برای ژئوپلیتیک، عوامل مختلفی بیان شده است، قابلیت‌ها، ظرفیت‌ها، عملکردها و توان بهره‌برداری از هر یک از این عوامل قادر است سمت و سو و سرعت تحقق اهداف، سیاست‌ها و استراتژی‌ها را تعیین نماید. (کاظمی، 1369، ص129). این عوامل را به ثابت و متغیر( ) دسته‌بندی نموده و بعضی نیز معتقدند که موقعیت جغرافیایی از بین عوامل ثابت ژئوپلیتیک و انسان در بین عوامل متغیر، به عنوان دو قطب دارای نقش اساسی و کلیدی در تحلیل‌های ژئوپلیتیکی می‌باشند (عزتی، 1381، ص73). بعضی هم با نگرشی منتقدانه، معتقدند که اصولاً در ژئوپلیتیک نمی‌توان عامل ثابتی فرض کرد چرا که تعیین چنین الگویی باعث ایجاد نوعی پیشداوری و نگاه جانبدارانه توسط محقق شده و آزادی عمل را از وی سلب می‌نماید (افشردی، همان، ص28). به هر حال فارغ از مناقشات کلامی، در این نوشتار، به مقوله اطلاعات و ارتباطات (به عنوان یک متغیر انسانی در ژئوپلیتیک) که به نوعی سیاست و راهبردهای دولت‌ها و ملت‌ها را به خود مشغول ساخته، می‌پردازیم. نگاهی به وضعیت فناوری‌های نوین کشورها در زمینه اطلاعات و ارتباطات خواهیم داشت و نیز روند تولید، توزیع و مصرف چنین محصولاتی را بررسی می‌نماییم. همچنین به میزان سهم، نقش، شراکت و وزن ژئوپلیتیکی( ) کشورها در ارتباط با دو متغیر اطلاعات و ارتباطات در ساختار و مناسبات نظام بین‌الملل اشاره خواهیم کرد و آثار مناسبات و سیاست‌های مربوط به اطلاعات و ارتباطات کشورها و نیز تضاد و تقابل یا تعامل و توازن آنها را در جغرافیای کشورها تشریح می‌نماییم. در ابتدا به چند تعریف از اجزای موضوع می‌پردازیم: اطلاعات اطلاعات را از زوایای مختلفی تعریف نموده‌اند: (www.Sakharavash.com) تعریف اطلاعات از نظر لغوی: واژه اطلاعات (Information)، از فعل لاتین (Informare وInforme) به معنی شکل دادن به چیزی است. واژه (Informe) از نظر علم بیان، ساخت بخشیدن به توده یا ماده نامنظم را گویند، ساخت بخشیدنی که به ماده بدون حیات و نامربوط، معنی و حیات بدهد. بنابراین، مناسب‌ترین واژه برای تمام داده‌هایی که برای مصرف‌کننده از طریق نوعی نظم بخشیدن به آنها فراهم می‌شود، واژه اطلاع‌ (Information) است. (حکیمی‌پور، 1377، ص65). تعریف اطلاعات از لحاظ نظری: اطلاعات( ) به هر نوع داده‌ای اطلاق می‌شود که با استفاده از روش‌های مختلفی نظیر مطالعه، مشاهده، شایعه و سایر موارد دیگر جمع‌آوری شده باشد. در واژه اطلاعات، بار معنایی از قبل تعریف شده‌ای در رابطه با کیفیت، معتبر بودن و یا صحت داده وجود ندارد و امکان برخورد با اطلاعات معتبر، غیرمعتبر، واقعی، درست، نادرست و گمراه کننده وجود دارد. تعریف اطلاعات از منظر تئوری اطلاعات: بر این اساس، اطلاعات در بردارنده یک معنی خاص است. در این تعریف، میزان معنی و محتوای ارائه شده توسط اطلاعات، مورد توجه قرار می‌گیرد. برای نمونه، پیامی که به ما اعلام می‌کند: «فردا خورشید طلوع می‌نماید.» دارای حجم اندکی محتوای اطلاعاتی است در حالی که یک پیام در رابطه با روز قیامت، شامل حجم بالایی از اطلاعات است. در این تعریف نیز همانند تعریف قبلی توجه خاصی به کیفیت و یا ارزش اطلاعات نمی‌شود. تعریف اطلاعات از منظر علم و فناوری اطلاعات: علم اطلاعات و فناوری اطلاعات، با اطلاعات به عنوان داده جمع‌آوری شده، ذخیره شده، بازیابی شده، پردازش شده و ارائه شده سر و کار دارد. در تعریف فوق نیز به مواردی همچون اعتبار، کیفیت و ارزش اطلاعات به صورت جانبی، توجه می‌شود. در تعاریف فوق، توجه خاصی به کیفیت و یا ارزش اطلاعات نشده است. در مقابل اطلاعات، از واژه‌ای دیگر به نام دانش( ) استفاده می‌شود. دانش برخلاف اطلاعات، دارای بار معنایی مختص به خود بوده و توسط فرد و یا افرادی کارشناس و براساس اطلاعات معتبر و بررسی و مطالعات انجام شده حاصل می‌شود. (www.Sakharavash.com) البته بعضی صاحبنظران، همین بار ارزشی را برای مفهوم اطلاعات نیز قائلند و می‌گویند: اطلاعات عبارتست از داده‌هایی که در بافتی با معنی و مفید جای گرفته و در اختیار دریافت کننده، قرار داده می‌شود تا از آنها برای تصمیم‌گیری استفاده کند. (حکیمی‌پور، 1377، ص64) صاحبنظران دانش انفورماتیک نیز معتقدند که اطلاعات عبارتست از هر مجموعه‌ای از عناصر دیجیتالی، حروفی یا نمادی که دارای مفهومی آشکار و مشخص است و می‌تواند در معرض پردازش اتوماتیک قرار گیرد. (محسنی، 1380، 30) ارتباطات( ) فرهنگ و بستر، درباره ارتباط می‌نویسد: عمل انتقال، اظهار بیان و گفتگو بین یک فرد با افراد دیگر. از لحاظ لغوی برخی ارتباط را واژه‌ای عربی و از باب افتعال دانسته‌اند که در فارسی به صورت مصدر به معنای پیوند دادن، ربط دادن و به صورت اسم مصدر به معنای پیوند، پیوستگی، ربط، رابطه و بستگی به کار می‌رود. (www.bmsu.ac.ir) و در اصطلاح علوم اجتماعی ارتباط عبارتست از عملی که طی آن یک یا چند نفر به تبادل‌ خبر، نقطه‌نظرها، گرایش‌ها و تجارب خود می‌پردازند. (حشمت‌زاده، 1379، ص226) هارولد لاسول، مدل وسیعی از ارتباطات را مطرح می‌کند که دارای پنج رکن است و در تئوری‌های امروزه رواج زیادی دارد. ارکان این مدل عبارتست از: 1. چه کسی پیام می‌دهد (منبع پیام)؛ 2. چه می‌گوید (پیام)؛ 3. به چه کسی پیام می‌دهد (مخاطب و گیرنده)؛ 4. از چه راهی پیام می‌دهد (رسانه یا حامل)؛ و 5. چه تأثیری به جای می‌گذارد (عکس‌العمل). (رشیدپور، 1348، ص38). در تعریف اصطلاحی، ارتباطات عبارت است از انتقال یا تبادل اطلاعات، احساسات و ایده‌ها به مخاطبین. (www.bmsu.ac.ir) ارتباطات در ساده‌ترین مدل آن که از آثار ارسطو نیز قابل اخذ است دارای سه رکن است: گوینده پیام، پیام و مخاطب.(میرسعید قاضی، 1370، ص101) علمای علم ارتباطات، جامعه را حاصل برقراری ارتباط بین اعضای مختلف آن می‌دانند و معتقدند این ارتباط است که مبنای شکل‌گیری جامعه است. جامعه در عصر ارتباطات شفاهی، مکتوب و الکترونیکی ویژگی‌های خاص خود را داشته است و به وجود آمدن فضای مجازی با ظهور اینترنت نیز ویژگی‌های ارتباطی خاص خود را به دنبال داشته است، که در اثنای بحث به برخی از این ویژگی‌ها، ظرفیت‌ها و قابلیت‌های ارتباطی اشاره خواهد شد. فناوری اطلاعات( ) فناوری اطلاعات به مجموعه‌ای از وسایل، تجهیزات، نرم‌افزارها و به طور کلی خدمات و محصولات گفته می‌شود که بستر اولیه تولید، توزیع و اثربخشی انواع مختلف اطلاعات می‌باشد. (محسنی، 1380، ص45) ژئوپلیتیک( ) از نخستین باری (محمدنژاد و نوروزی، 1378، 172) که واژه ژئوپلیتیک در 1899م. توسط جغرافی‌دان سوئدی، رودلف کیلن( ) به کار برده شد، تاکنون حدود صدوهفت سال می‌گذرد و در طی این مدت با نگاه و نگرش‌های مختلف از این واژه تعاریفی صورت گرفته است که مجموع این تعاریف را می‌توان در پنج گروه (شکل 1) دسته‌بندی کرد. (حافظ‌نیا، 1384، ص24) تصویر 1: تأثیر نگرش‌های مختلف در تعریف ژئوپلیتیک کشورها یا مناطق مختلف جغرافیایی را از ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، نظامی و … می‌توان تقسیم‌بندی کرد، که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. پس از جنگ جهانی دوم، شکاف عمیق ایدئولوژیکی و اقتصادی بین کشورهای سوسیالیستی و سرمایه‌داری، باعث تقسیم جهان به دو بلوک شرق و غرب یا کشورهای سوسیالیستی و سرمایه‌داری شد. در دهه‌های بعد، تضاد دیگری به وجود آمد که عبارت بود از شکاف بین کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه که از آن به کشورهای شمال و جنوب تعبیر شد. کشورهای شمال، شامل کشورهای ثروتمند، و کشورهای جنوب، مستعمرات امپراطوری‌های بزرگ که عمدتاً در نیمکره جنوبی و مناطق استوایی قرار داشتند می‌شد. همچنین از جنبه سطح توسعه‌یافتگی، کشورها را به کشورهای پیشرفته و عقب‌مانده، کشورهای توسعه‌یافته( ) و در حال توسعه‌( ) یا کشورهای جهان اول( )، دوم( )، سوم( ) و چهارم( ) تقسیم نموده‌اند. در این بررسی، به کشورها از منظر نظام اطلاعاتی و ارتباطی حاکم بر آنها نگاه کرده و به وزن ژئوپلیتیکی یا منزلت ژئوپلیتیکی( ) آنها در ارتباط با دو مؤلفه مذکور می‌پردازیم، در مفهوم ژئوپلیتیک اطلاعات و ارتباطات، به بررسی آن دسته از سیاست‌هایی می‌پردازیم که اطلاعات و ارتباطات را دربرگرفته و بر بستر جغرافیا شکل گرفته‌اند. به عبارتی، تأثیر و تبعات محیطی (اعم از طبیعی و انسانی) سیاست‌های اطلاعاتی و ارتباطی کشورها مدنظر بوده است. (شکل 2) تصویر 2: مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده ژئوپلیتیک اطلاعات و ارتباطات همان‌گونه که قدرت( ) موضوع و مبنای ژئوپلیتیک است و تمامی برداشت‌ها، رویکرد‌ها، مصادیق و مؤلفه‌های ژئوپلیتیک حول مدار و محور قدرت می‌چرخند و عنصر قدرت، به صورت نهان و آشکار، خود را در ژئوپلیتیک نشان می‌دهد و ژئوپلیتیک بدون قدرت مفهوم و معنایی ندارد، (حافظ‌نیا، 1376، ص1) در ژئوپلیتیک اطلاعات و ارتباطات نیز موضوع کلیدی، برتری اطلاعاتی( )، تفوق اطلاعاتی( )، مزیت اطلاعاتی( )، تمایز اطلاعاتی( )، و در یک کلام قدرت است و وظیفه یک ژئوپلیتیسین اطلاعاتی و ارتباطی، ارزیابی قدرت اطلاعاتی و ارتباطی یک ملت (تحلیل فرصت‌ها و امکانات اطلاعاتی و ارتباطی یک ملت) برای گسترش قدرت خویش در جهان و فضای دیجیتالی است. یعنی توان تأثیرگذاری یک کشور در حوزه اطلاعات و ارتباطات بر دیگر واحدهای سیاسی تا چه اندازه است. میزان و مقیاس چنین توانمندی می‌تواند یک کشور را در مقوله فناوری اطلاعاتی و ارتباطی در انزوای ژئوپلیتیکی( )، چالش ژئوپلیتیکی( ) و تحول ژئوپلیتیکی( ) قرار دهد. امروزه دیگر مقاومت در برابر توسعه دیجیتالی ممکن نیست و در این حرکت رو به جلو، تنها جوامعی می‌توانند استقلال خود را حفظ کنند که حضوری قدرتمند داشته باشند. و در این فضا، قدرت به میزان محتوای تولید شده و مطلوب برای مخاطبین تعریف می‌شود. (www.its.co.ir) و هنگامی که بحث قدرت پیش می‌آید از فرایندی به نام چرخه قدرت نیز باید نام برد، این چرخه شامل چهار گام می‌باشد. (شکل 3). گام اول در چرخه قدرت در یک نظام اطلاعاتی و ارتباطی، کسب قدرت است. یعنی تلاش هماهنگ و هدفمند برای دستیابی به قابلیت‌ها، ظرفیت‌ها، توانمندی‌ها و منابع اطلاعاتی و ارتباطی که قدرت‌زا و قدرت‌افزا باشند. در گام دوم؛ حفظ قدرت مدنظر است یعنی مجموعه اقداماتی که برای تثبیت و تحکیم منابع تولیدکننده قدرت اطلاعاتی و ارتباطی صورت می‌گیرد و در گام سوم؛ قدرت از طریق تقویت و توسعه عوامل، عناصر و مؤلفه‌های ایجادکننده‌اش، بسط و توسعه می‌یابد. در گام چهارم؛ قدرت بنا به دلایل و صور مختلف (به صورت اختیاری، اجباری، خواسته، ناخواسته و …) ممکن است به گروه، سازمان یا واحد سیاسی دیگر منتقل شود.( ) از جمله مهم‌ترین عوامل، عناصر و ابزارهای قدرت‌ساز در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباط می‌توان از رادیو، تلویزیون، تلفن، اینترنت، مطبوعات، ماهواره، خبرگزاری‌ها و … نام برد. اهمیت این ابزارها و عوامل و نیز ارزش و آثار عمیق عملکردی آنها بر تحولات جوامع انسانی تا حدی است که اندیشمندان در تقسیم‌بندی مراحل تاریخی تمدن بشر، از آن غفلت نورزیده‌اند و از آن تعبیر به انقلاب( ) یعنی یک تغییر و تحول ریشه‌ای و سریع انتقالی کرده‌اند مانند (محسنی، 1380، ص37) 1. انقلاب کشاورزی که بر ساختار تغذیه‌ای بشر تأثیر داشته است؛ 2. انقلاب صنعتی، که بر انرژی و تولید اثرگذارده است؛ و 3. انقلاب اطلاعاتی، که از طریق دگرگون‌ کردن نحوه پردازش و نگهداری اطلاعات، شیوه عملکرد سازمان‌ها و به طور کلی تمامی جامعه و ساختار اطلاعاتی آن را متحول ساخته است. الوین تافلر نیز تمدن بشری را به سه مرحله تقسیم می‌کند که شامل مراحل کشاورزی، صنعتی و فراصنعتی یا عصر ارتباطات و اطلاعات می‌شود و معتقد است که در عصر فراصنعتی، قدرت در دست کسانی است که شبکه‌های ارتباطی و اطلاعاتی را در اختیار خود دارند. (www.bmsu.ac.ir) مک‌لوهان صاحبنظر کانادایی، نیز تاریخ بشر را به سه دوره یعنی؛ عصر تمدن شفاهی، عصر تمدن چاپی و عصر تمدن الکترونیک تقسیم می‌کند و معتقد است در عصر الکترونیک، قدرت در دست صاحبان شبکه‌های تلویزیونی و شبکه‌های رایانه‌ای و ماهواره‌هاست. (www.bmsu.ac.ir) برخی نیز پیش‌بینی نموده‌اند که تا 2020م. در کشورهای پیشرفته، شانزده فناوری کلیدی، کاملاً رایج شده و تقاضای بازار قابل ملاحظه‌ای برای آنها وجود خواهد داشت. این فناوری‌ها بر بخش‌های مختلف زندگی اعم از تأمین آب، غذا، زمین، جمعیت، حکومت، ساختار اجتماعی، انرژی، بهداشت و سلامت، توسعه اقتصادی، آموزش، دفاع و امور نظامی، محیط زیست، آلودگی و … تأثیرات چشمگیری خواهند گذاشت (www.ayandehnegar.org) دو مورد از این فناوری‌ها که ارتباط نزدیک‌تری به موضوع ما دارند، عبارتند از: الف) دستگاه‌های ارتباطی برای دسترسی فراگیر به اطلاعات: این دستگاه‌های ارتباطی و ذخیره‌ساز اطلاعات (اعم از باسیم و بی‌سیم) دسترسی به منابع اطلاعاتی را در هر زمان و مکانی میسر می‌سازند. این دستگاه‌ها به طور یکپارچه و با پروتکل‌های ارتباطات و ذخیره داده کار می‌کنند و دارای ظرفیت‌های رو به افزایش در ذخیره متن و حتی رسانه‌های فرامتنی و اطلاعات لایه‌لایه‌ای به شکل تصویر، صدا، موسیقی، ویدئو و فیلم می‌باشند. ب) رایانه‌های پوشیدنی: ابزارهای رایانه‌ای هستند که در انواع لباس یا دیگر وسایل همراه مانند کیف دستی یا جواهرآلات تعبیه می‌شوند. فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی از بدو ایجاد تاکنون، با تغییرات رو به جلویی مواجه بوده و برای روند کلی آنها معمولاً از سه دوره به عنوان دوران تغییر، تحول و تکامل فناوری‌های اطلاعاتی نام برده می‌شود: (صدوقی، 1380، ص56) 1. عصر سیستم‌محوری( ) (1981 – 1964)، دوره پدید آمدن سامانه‌ها و فرایندهای سیستمی؛ 2. عصر P.C( ) محوری( ) (1994 – 1981)، دوره ظهور رایانه‌های شخصی؛ و 3. عصر شبکه‌محوری( ) (1994تاکنون)، دوره یکپارچه‌سازی ارتباطات و اطلاعات. پیش‌‌بینی می‌شود که به جهت تولید، انتشار و انباشت فزاینده اطلاعات بعد از 2015م. وارد عصر محتوامحوری شویم. با استفاده مناسب از ابزارها و دستاوردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات، می‌توان فراگیری دانش و تولید علم را تسریع و تسهیل کرد. به عبارتی این فناوری‌ها خود منشأ تولید علم و دانش و تقویت‌کننده زمینه‌های بروز خلاقیت و پویایی در جوامع بشری می‌باشند و شاید بتوان مهم‌ترین رسالت فناوری اطلاعات و ارتباطات را ایجاد زیرساخت و بستر مناسب برای فراگیری و تولید علم در نظر گرفت. در جوامعی که توانسته‌اند زیرساخت مناسبی در رابطه با فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد کنند، شرایط مناسب برای استفاده از دانش را فراهم و میزان تولید دانش در اینگونه جوامع ارتباط مستقیمی با زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات آنان دارد (www.Sakharavesh.com) و توجه، تشخیص و تأکید بر همین امر مهم است که برخی معتقدند بدون موتور می‌توان پرواز کرد ولی بدون دانش و مهارت، هرگز.(www.edmontonflyingclub.com)( ) نکته قابل توجه و تأمل در روند تغییر و تحولات کشورها این است که به طور طبیعی بین کشورها از جهت قابلیت‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، نظامی و … تفاوت‌هایی وجود دارد، ولی هر گاه فرایندهای تعریف و تعیین‌شده (چه از طرف نظام حاکم بر واحدهای سیاسی و چه از طرف نظام حاکم بر جامعه بین‌الملل) به گونه‌ای باشد که عمق، برد، سرعت و شدت این اختلافات به طور فاحشی افزایش یابند. در حوزه اقتصادی از آن تعبیر به شکاف طبقاتی و در حوزه فناوری اطلاعات( )، تعبیر به شکاف دیجیتالی( ) می‌شود. شکاف دیجیتالی را می‌توان ناشی از عدم توازن( ) ژئوپلیتیکی در قلمرو فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی دانست که از ساختار و نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی حاکم بر کشورهای ضعیف و قوی یا محروم و برخوردار متأثر می‌شود، یا به عبارت بهتر شکاف دیجیتالی معضلی سیاسی – اجتماعی است و بر فاصله اجتماعی – اقتصادی بین جوامع دلالت می‌کند که بر اثر تفاوت سطح دسترسی آنان به فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد شده است. (www.its.co.ir). شکاف دیجیتالی در واقع تداوم همان راه فقر و غنا است، منتهی با تعابیر، ادبیات و ابزاری دیگر. شکاف دیجیتالی صورت مختصر و کوتاه شده‌ای برای بیان نابرابری‌های بین‌المللی در زمینه توان و امکان تولید و توزیع و دسترسی افراد به فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی می‌باشد. (www.ayandehnegar.org) برخی نیز همچون ویلیام اگبورن( ) معتقدند که فناوری همیشه اولین عامل تغییر اجتماعی محسوب می‌شود و از آنجا که فناوری به سرعت متحول می‌شود ولی، تغییر در نهادهای اجتماعی به کندی صورت می‌گیرد. لذا یک تأخر فرهنگی( ) به وجود می‌آید. (محسنی، 1370، ص46) که این فاصله، توقف یا تأخر بین تغییرات تکنولوژیک و تحولات نهادهای اجتماعی باعث پدیدآمدن شکاف در مقوله علم، اندیشه، صنعت، فن و … می‌شود. امروزه آمارهای ارائه‌ شده از سوی مراکز معتبر جهانی، مؤید وجود شکاف دیجیتالی در دنیای واقعی( )، مجازی( )و فضای سایبری( ) است. این اختلاف و نابرابری در زمینه تمامی فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی بین کشورهای مسلط و محروم وجود دارد، کشورهای مسلط که دارنده، سازنده، تکثیرکننده و توزیع‌کننده چنین فناوری‌هایی هستند حضور، نفوذ، سلطه و سیطره خود را بر حوزه‌های متعدد و متنوع فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی گسترانیده و لذا روز به روز این شکاف ایجاد شده در زمینه ارتباطات و اطلاعات بین مناطق و جغرافیاهای مختلف، عمیق‌تر و گسترده‌تر می‌شود و وزن ژئوپلیتیکی کشورها را در زمینه فناوری‌های نوین، ناموزون‌تر می‌سازد. برای شکاف دیجیتالی که باعث ناهمگونی جامعه کنونی اطلاعات، شده است، ابعاد و انواع مختلفی بیان شده است. برخی آن را از نظر جنسی (مردان و زنان)، طبقاتی (طبقات پایین و بالای اجتماعی)، فرهنگی (افکار عمومی و باورهای اجتماعی) و کاربری (استفاده در تحقیق و توسعه یا تفریح و سرگرمی و …) تقسیم کرده‌اند (www.iritn.com). برخی شکاف دیجیتالی را از لحاظ وضعیت اخلاق اینترنتی (کلاه سفیدها و کلاه سیاه‌ها)، موقعیت اجتماعی (کمترین یا بیشترین)، موقعیت مکانی (شهر، روستا)، موقعیت جغرافیایی (شمال، جنوب)، وضعیت سنی (کودکان، جوانان و سالمندان) مخاطبین و کاربران تقسیم نموده‌اند (www.tcwmagazine.com) و برخی مراکز نیز مثل اتحادیه بین‌المللی ارتباطات راه‌دور( )، شکاف دیجیتالی را براساس ابزارها و کاربران دیجیتالی و آن هم صرفاً در سه مقوله یعنی تعداد کاربران اینترنت، تعداد خطوط تلفن همراه و تعداد خطوط تلفن ثابت بیان داشته و از آنها به عنوان شاخص‌های تشخصی شکاف دیجیتالی نام برده‌اند.( ) در ادامه بحث، علاوه بر پرداختن به سه مؤلفه مذکور، به موارد دیگری از مظاهر نابرابری‌های دیجیتالی مثل وضعیت خبرگزاری‌های جهان، میزان و وضعیت تولیدات علمی، آموزشی، انتشاراتی، مطبوعاتی، تحقیق و توسعه( ) و سواد دیجیتالی کشورها به تناسب موضوع می‌پردازیم. 1. شکاف دیجیتالی به واسطه اختلاف سطح درآمد و بالا بودن هزینه‌های زیرساخت دیجیتالی اختلاف سطح درآمد، یکی از عواملی است که باعث بروز و تشدید نابرابری‌های فضای الکترونیکی و دیجیتالی بین کشورها می‌شود. بالا بودن هزینه‌های مربوط به ساخت، راه‌اندازی و دسترسی به فناوری‌های نوین ارتباطاتی و اطلاعاتی از جمله چالش‌های موجود در جامعه اطلاعاتی است. ایجاد و گسترش زیرساخت‌های دیجیتالی اعم از گسترش خطوط مخابراتی، شبکه‌های برق‌رسانی، کابل‌های فیبرنوری، خطوط ماهوا‌ره‌ای و اینترنتی، آن هم در تمامی سطوح جامعه، هزینه بسیار بالایی دربردارد و سرمایه‌گذاری در این زمینه از عهده کشورهای کم‌درآمد یا در حال توسعه برنمی‌آید. در 2000 م. در حالی که بسیاری از ملت‌ها و دولت‌ها با شور، شوق، شعف و شگفتی خود را برای ورود به هزاره جدید آماده می‌کردند و غرق تأمل در تجمل پرزرق و برق آینده رایانه‌ای بودند، نزدیک به یک میلیارد از مردم دنیا در فقر به سر می‌بردند چرا که تنها 15% از جمعیت جهان، 70% از درآمد جهان را در اختیار داشتند (www.bashgah.net)(نمودار 1) امروزه در حدود 5/1 میلیارد نفر در جهان با صرف درآمد روزانه فقط یک دلار زندگی می‌کنند. (www.ertebatat82.blogfa.com) و با توجه به مشکلات معیشتی، بهداشتی و اقتصادی در اغلب کشورهای عقب‌مانده، صرف هزینه‌های گزاف جهت گسترش شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی اساساً بی‌معنی خواهد بود و یقیناً بدون ایجاد زیرساخت‌های لازم صحبت از کاهش شکاف دیجیتالی امری دست‌نیافتنی، تلقی خواهد شد.(نقشه 1) در این نقشه کشورها براساس میزان درآمد، به چهار گروه تقسیم شده‌اند: (www.mapsofworld.com) 1. کشورهای با درآمد کم( )؛ 2. کشورهای با درآمد کمتر از حد متوسط( )؛ 3. کشورهای با درآمد بیشتر از حد متوسط( )؛ 4. کشورهای با درآمد خیلی بالا (عالی)( ) فهرست کامل اسامی این کشورها را در جدول (1) ملاحظه می‌کنید. جدول 1: طبقه‌بندی کشورها بر اساس سطح درآمد (www.mapsofworld.com) 1. کشورها طبقه درآمدی 2. کشورهای واقع در منطقه شرق آسیا و پاسفیک3. ساموآی امریکا بیشتر از حد متوسط 4. کمبودیا کم 5. چین کمتر از حد متوسط 6. فیجی کمتر از حد متوسط 7. اندونزی کمتر از حد متوسط 8. کریبتی کمتر از حد متوسط 9. کره جنوبی کم 10. لائوس کم 11. مالزی بیشتر از حد متوسط 12. جزایر مارشال کمتر از حد متوسط 13. جزایر میکرونزی کمتر از حد متوسط 14. مانگویلا کم 15. میانمار کم 16. جزایر ماریانای شمالی بیشتر از حد متوسط 17. پالائو بیشتر از حد متوسط 18. گینه نو کم 19. فیلیپین کمتر از حد متوسط 20. جزایر ساموآ کمتر از حد متوسط 21. جزایر سلیمان کم 22. تایلند کمتر از حد متوسط 23. تیمورا کم 24. تانگا کمتر از حد متوسط 25. ونتیئو کمتر از حد متوسط 26. ویتنام کم 27. کشورهای اروپایی و آسیای مرکزی28. آلبانی کمتر از حد متوسط 29. ارمنستان کمتر از حد متوسط 30. آذربایجان کمتر از حد متوسط 31. بلاروس کمتر از حد متوسط 32. بوسنی و هرزگوین کمتر از حد متوسط 33. بلغارستان کمتر از حد متوسط 34. کرواتی بیشتر از حد متوسط 35. جمهوری چک بیشتر از حد متوسط 36. استونی بیشتر از حد متوسط 37. گرجستان کمتر از حد متوسط 38. مجارستان کمتر از حد متوسط 39. قزاقستان کمتر از حد متوسط 40. قرقیزستان کم 41. لتویا بیشتر از حد متوسط 42. لتونی بیشتر از حد متوسط 43. مسدویا کمتر از حد متوسط 44. مولداوی کم 45. لهستان بیشتر از حد متوسط 46. رومانی کمتر از حد متوسط 47. فدراسیون روسیه کمتر از حد متوسط 48. صربستان و مونتنگرو کمتر از حد متوسط 49. اسلواکی بیشتر از حد متوسط 50. تاجیکستان کم 51. ترکیه کمتر از حد متوسط 52. ترکمنستان کمتر از حد متوسط 53. اوکراین کمتر از حد متوسط 54. ازبکستان کم 55. کشورهای واقع در منطقه امریکای لاتین و کارائیب56. آنتیگوا و باربادو بیشتر از حد متوسط 57. آرژانتین بیشتر از حد متوسط 58. باربادوس بیشتر از حد متوسط 59. بلیز بیشتر از حد متوسط 60. بولیوی کمتر از حد متوسط 61. برزیل کمتر از حد متوسط 62. شیلی بیشتر از حد متوسط 63. کلمبیا کمتر از حد متوسط 64. سستاریکا بیشتر از حد متوسط 65. کوبا کمتر از حد متوسط 66. دوینیکا بیشتر از حد متوسط 67. جمهوری دومینیکن کمتر از حد متوسط 68. اکوادور کمتر از حد متوسط 69. السالوادور کمتر از حد متوسط 70. گرانادا بیشتر از حد متوسط 71. گواتمالا کمتر از حد متوسط 72. گینه کمتر از حد متوسط 73. هائیتی کم 74. هندوراس کمتر از حد متوسط 75. جامائیکا کمتر از حد متوسط 76. مکزیکو بیشتر از حد متوسط 77. نیکاراگوئه کم 78. پاناما بیشتر از حد متوسط 79. پاراگوئه کمتر از حد متوسط 80. پرو کمتر از حد متوسط 81. کتز و نی وایز بیشتر از حد متوسط 82. لوشا بیشتر از حد متوسط 83. وینسنتز و گرندینز بیشتر از حد متوسط 84. سورینام کمتر از حد متوسط 85. ترینیدد و توباگو بیشتر از حد متوسط 86. اروگوئه بیشتر از حد متوسط 87. ونزوئلا بیشتر از حد متوسط 88. خاورمیانه و شمال آفریقا89. الجزایر کمتر از حد متوسط 90. جیبوتی کمتر از حد متوسط 91. مصر کمتر از حد متوسط 92. ایران کمتر از حد متوسط 93. عراق کمتر از حد متوسط 94. اردن کمتر از حد متوسط 95. لبنان بیشتر از حد متوسط 96. لیبی بیشتر از حد متوسط 97. موروکو کمتر از حد متوسط 98. عمان بیشتر از حد متوسط 99. عربستان سعودی بیشتر از حد متوسط 100. سوریه کمتر از حد متوسط 101. تونس کمتر از حد متوسط 102. کرانه باختری و غزه کمتر از حد متوسط 103. یمن کم 104. کشورهای واقع در جنوب آسیا105. افغانستان کم 106. بنگلادش کم 107. بوتان کم 108. هند کم 109. مالدیو کمتر از حد متوسط 110. نپال کم 111. پاکستان کم 112. سریلانکا کمتر از حد متوسط 113. آفریقای جنوب صحرا114. آنگولا کم 115. بنین کم 116. بوتسوانا بیشتر از حد متوسط 117. بورکینافاسو کم 118. بروندی کم 119. کامرون کم 120. کپ‌ورد کمتر از حد متوسط 121. جمهوری آفریقای مرکزی کم 122. چاد کم 123. کومروس کم 124. جمهوری دموکراتیک کنگو کم 125. جمهوری کنگو کم 126. کوت دوایر کم 127. گینه‌استوایی کم 128. اریتره کم 129. اتیوپی کم 130. گابن بیشتر از حد متوسط 131. گامبیا کم 132. غنا کم 133. گینه کم 134. گینه بیسائو کم 135. کنیا کم 136. لستو کم 137. لیبریا کم 138. ماداگاسکار کم 139. مالاوی کم 140. مالی کم 141. موریتانی کم 142. مرتیتیوس بیشتر از حد متوسط 143. می‌یوت بیشتر از حد متوسط 144. موزامبیک کم 145. نامیبیا کمتر از حد متوسط 146. نیجر کم 147. نیجریه کم 148. رواندا کم 149. سائوتاومو پرینسایپ کم 150. سنگال کم 151. سیچلز بیشتر از حد متوسط 152. سیرالئون کم 153. سومالی کم 154. آفریقای جنوبی کمتر از حد متوسط 155. سودان کم 156. سویزلند کمتر از حد متوسط 157. تانزانیا کم 158. توگو کم 159. اوگاندا کم 160. زامبیا کم 161. زیمباوه کم 162. کشورهای با درآمد بالا (عالی)163. کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه سایر کشورها با درآمد بالا 164. استرالیا اندورا 165. اتریش اروبا 166. بلژیک بهامس 167. کانادا بحرین 168. دانمارک برمودا 169. فنلاند برونئی 170. فرانسه جزایر کیمن 171. آلمان جزایر چنل 172. یونان قبرس 173. ایسلند جزایر فرو 174. ایرلند پولینیژیای فرانسه 175. ایتالیا گرینلند 176. ژاپن گوام 177. جمهوری کره چین هنگ‌کنگ 178. لوکزامبورگ ایلئومن 179. هلند رژیم صهیونیستی 180. نیوزیلند کویت 181. نروژ لیختن اشتاین 182. پرتغال چین ماکائو 183. اسپانیا مالت 184. سوئد موناکو 185. سوئیس انتلیس هلند 186. انگلستان کالدونیای جدید 187. امریکا پروتوریکو 188. سان مارینو 189. سنگاپور 190. اسلونی 191. چین تایوان 192. امارات متحده عربی 193. جزیر ویرجین امریکا با توجه به جدول 1 از مجموع دویست و ده کشور (منطقه) دنیا، پنجاه و شش کشور (یا 26%) کل کشورهای جهان دارای درآمد عالی می‌باشند که از این تعداد بیست و چهار (یا 11% کل کشورها) عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه می‌باشند، این کشورها شامل امریکا و عمده کشورهای اروپایی می‌شود. سی و دو کشور دیگر (یا به عبارتی 15%) کشورهای با درآمد عالی نیز در سایر مناطق جغرافیایی دنیا واقع شده‌اند. (نمودار2) نمودار 2: تقسیم‌بندی کشورها از لحاظ سطح درآمد( ) همچنین براساس آمار ارائه شده در 2000م. (www.economy/Budget2000)، امریکا با 8/20% سهم، دارای بالاترین سهم از اقتصاد جهانی می‌باشد. به عبارتی کشور امریکا به تنهایی تقریباً معادل تمامی کشورهای در حال توسعه (به غیر از چین و هند) از اقتصاد جهانی سهم می‌برد. (نمودار 3) با نگاهی به نقشه جهان (نقشه شماره 2) و جغرافیای کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته یا در حال توسعه (www.bbc.co.uk)، شکاف طبقاتی بین کشورهای شمال و جنوب در جهان امروز روشن‌تر می‌شود. (نقشه ) و این نابرابری اقتصادی، تبعات و تأثیرات منفی خود را در حوزه فضای مجازی، الکترونیک و آی.سی.تی.( ) به وضوح نشان می‌دهد. 2. نابرابری‌های فناورانه در عرصه تولید و توزیع خبر در ابتدا به جهت اینکه یکی از منابع مهم تولید و توزیع اخبار و اطلاعات، خبرگزاری‌ها هستند، نگاهی اجمالی به وضعیت شش خبرگزاری بزرگ جهان خواهیم داشت. خبرگزاری‌ها، به عنوان موتور محرکه رسانه‌ها، با انجام یک رشته اقدامات تعریف و تنظیم شده، اطلاعات را از مناطق اطلاعاتی دنیا کسب و آن را در اختیار رسانه‌ها قرار می‌دهند و رسانه‌ها نیز آن را از راه‌های مختلف وارد ذهن و ضمیر مخاطبین خود می‌کنند. رسانه‌ها در واقع همچون ظرف‌هایی هستند که پیام‌ها و اطلاعات به وسیله آنها منتقل می‌شوند (www.bmsu.ac.ir). به عبارتی رسانه‌ها به عنوان یکی از پنج رکن مدل ارتباطی هارولد لاسول، وسایلی هستند که پیام‌دهندگان، پیام خود را به مخاطبین می‌رسانند و معمولاً تأثیر و عکس‌العمل پیام از طریق همین رسانه‌ها به پیام‌دهندگان منعکس می‌شود (حشمت‌زاده، 1379، ص259). امروزه حدود صد و بیست خبرگزاری در جهان مشغول به کارند. ولی تنها پنج خبرگزاری رویتر، فرانس پرس، آسوشیتدپرس، یونایتدپرس و تاس با گردآوری اخبار رویدادهای گوناگون از نقاط مختلف جهان، خبرگزاری‌های کشورها، شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، سازمان‌های خدمات عمومی، بانک‌ها و … را تغذیه می‌کنند. (www.bmsu.ac.ir) براساس برخی آمار 90% از اخباری که در سطح جهان فرصت انتشار می‌یابند از طریق چهار خبرگزاری عمده جهان (رویتر، یونایتدپرس، آسوشیتدپرس و فرانس‌پرس) تأمین می‌شوند در حالی که تنها سه کشور (انگلیس، امریکا و فرانسه) مالکیت این چهار خبرگزاری را به عهده دارند (اسمیت، 1364، ص10) نمودار 4 نگاهی اجمالی به وضعیت خبرگزاری‌های بزرگ دنیا 1. آسوشیتدپرس (امریکا): مهم‌ترین ویژگی‌ها و مشخصات این خبرگزاری عبارتست از (www.bmsu.ac.ir) - بزرگ‌ترین آژانس خبری جهان است. - در 1848م. و از اتحاد شش روزنامه امریکایی تشکیل شد. - بیش از 70000گزارشگر و عکاس و فیلمبردار در اختیار دارد. - دارای بهترین خدمات‌ خبری و عکس‌ جهان است. - یهودیان صهیونیست امریکایی تأمین‌کننده بودجه این خبرگزاری‌ می‌باشند. - مدیریان این خبرگزاری از سوی آژانس بین‌المللی یهود برگزیده می‌شوند. - روزانه هفده میلیون کلمه خبر به سراسر دنیا مخابره می‌کند. (اسمیت، 1364، ص107) - شصت و دو دفتر خارجی در کشورهای مختلف دارد. (اسمیت، 1364، ص107) - بیش از سه هزار و چهارصد ایستگاه رادیو و تلویزیون در امریکا، مشترک این خبرگزاری هستند. (اسمیت، 1364، ص107) - بیش از ده هزار روزنامه در سراسر دنیا، مشترک این خبرگزاری هستند. - به بیش از هزار ایستگاه رادیویی در کشورهای مختلف خبر مخابره می‌کند. - به بیش از چهارصدوهشتادوپنج شبکه تلویزیونی در کشورهای مختلف خبر ارسال می‌کند. - قدرت مخابره خبر به بیش از صد کشور جهان را داراست. - دارای بیش از پانصدوپنجاه‌ونه خبرنگار در کشورهای خارجی است. (اسمیت، 1364، ص107) - از جمله ابزارهای فعال سیاست خارجی ایالات متحده امریکا محسوب می‌شود. - آدرس اینترنتی این خبرگزاری عبارتست از: (http.//www.ap.org/) 2. یونایتدپرس (امریکا): اهم ویژگی‌های این خبرگزاری عبارتست از (www.bmsu.ac.ir) - دومین خبرگزاری مهم دنیا می‌باشد. - در 1907م. تشکیل شد. - رقیب اصلی خبرگزاری آسوشیتدپرس می‌باشد. - در بین آژانس‌های خبری بین‌المللی، این خبرگزاری یک نهاد سرمایه‌داری محسوب می‌شود. - با بهره‌گیری از ماهواره‌های مخابراتی، قدرت مخابره خبر در کمتر از یک دقیقه را داراست. - روزانه یازده میلیون کلمه خبر و تفسیر به کشورهای مختلف مخابره می‌کند. - دارای دویست و چهل و چهار دفتر نمایندگی در سراسر جهان است. - به چهل و هشت زبان دنیا، خبر مخابره می‌کند. - بیش از هفت هزار و هفتاد و نه روزنامه، مشترک این خبرگزاری هستند. (اسمیت، 1364، ص107) - به بیش از سه هزار و دویست و سی و هفت ایستگاه رادیویی خبر مخابره می‌کند. - به بیش از هزار و چهارصد و چهل و پنج ایستگاه تلویزیونی خدمات اطلاعاتی ارائه می‌دهد. - نود و دو کشور جهان را تحت پوشش خبری دارد. - هشتاد و یک دفتر خارجی در کشورهای مختلف داراست. (اسمیت، 1364، ص107) - سی و شش خبرگزاری ملی را تحت پوشش خبری دارد. (اسمیت، 1364، ص107) - بیش از هزار و هشتصد و بیست و سه کارمند در استخدام این خبرگزاری می‌باشد. - بیش از پانصد و هفتاد و هشت خبرنگار در کشورهای خارجی در استخدام این خبرگزاری است. - این خبرگزاری نیز از ابزارهای فعال سیاست خارجی ایالات متحده امریکا می‌باشد. - آدرس اینترنتی خبرگزاری: (http://upi.com) 3. فرانس‌پرس (فرانسه): نکات قابل توجه در مورد این خبرگزاری عبارتست از: (www.bmsu.ac.ir) - نخستین خبرگزاری جهان که در 1835م. در شهر پاریس بنیان نهاده شده است. - تنها خبرگزاری است که از دولت کمک مالی دریافت می‌کند و لذا به آن صدای جمهوری فرانسه می‌گویند. - دارای صد و هشت دفتر خارجی است و صد و شصت و هفت کشور تحت پوشش خبری خبرنگاران این خبرگزاری قرار دارند. (اسمیت، 1364، ص107) - دوازده هزار و چهارصد روزنامه، شبکه یا ایستگاه رادیو و تلویزیونی به طور مستقیم و یا غیرمستقیم از خدمات این خبرگزاری استفاده می‌کنند. - شصت و نه خبرگزاری ملی، مشترک تحت پوشش خبری این خبرگزاری می‌باشند. (اسمیت، 1364، ص107) - هشتصد و پنجاه و هشت خبرنگار رسمی و هزار و چهارصد و هفده خبرنگار همکار در اختیار دارد. - در 1970م. روزنامه یک میلیون و پانصد هزار کلمه خبر به سراسر دنیا مخابره می‌کرد. (از این مقدار هفتاد و پنج هزار کلمه آن اخبار مربوط به پاریس بود.) - در 1980م. روزانه سه میلیون و سیصد و پنجاه هزار کلمه در روز مخابره می‌کرد. (اسمیت، 1364، ص107) - هزار و نهصد و نود کارمند عادی در استخدام دارد. (همان) - صد و هفتاد و یک خبرنگار تمام وقت( ) و هزار و دویست خبرنگار آزاد دارد. (اسمیت، 1364، ص107) - گفته می‌شود که خبرهای این آژانس نسبت به چهار خبرگزاری دیگر از صحت و دقت بیشتری برخوردار است. - آدرس اینترنتی خبرگزاری(http://www.afp.com/) دفاتر آژانس خبرگزاری فرانس پرس در کشورها و مناطق مختلف دنیا به فعالیت مشغول است. شبکه منطقه‌ای این خبرگزاری در فرانسه شامل 7 دفتر است. همچنین 18 دفتر اصلی و 18 دفتر فرعی دیگر فعالیت‌های این خبرگزاری را در اروپا پشتیبانی می‌کند. امریکای لاتین یک دفتر اصلی و 21 دفتر فرعی؛ آسیا (پاسیفیک) 15 دفتر اصلی و 11 دفتر فرعی؛ خاورمیانه 10 دفتر؛ و افریقا با 11 دفتر مرکزی محدود فعالیت این خبرگزاری را تشکیل می‌دهد. 4. رویتر مؤسس این خبرگزاری شخصی یهودی (و آلمانی) به نام ژولیوس رویتر متولد 1816م. بود. وی کارمند یک بانک در شهر روتنگن آلمان بود و در ابتدا در فکر تأسیس یک خبرگزاری به منظور گردآوری و انتشار اخبار و گزارش‌های مربوطه به فعالیت‌های اقتصادی و بانکی بود تا اینکه با شروع این خبرگزاری کم کم گمشده آن شهرهای بزرگ آلمان را در بر گرفت. تا 1851م. فعالیت خبرگزاری رویتر در پاریس متمرکز بود اما از این سال به بعد به دلیل سخت‌گیری دولت فرانسه، سازمان مرکزی این خبرگزاری به لندن منتقل شد. (الرفاعی، 1377، ص16) از 1941م. چهار اتحادیه بزرگ (اتحادیه صاحبان روزنامه‌ها، مطبوعات، مطبوعات متحد استرالیا و مطبوعات نیوزیلند) در آن شرکت نمودند.( www.bmsu.ac.ir) در 1858م. با در اختیار قرار دادن متن سخنرانی ناپلئون سوم، تنها یک ساعت پس از ایراد سخنرانی به مطبوعات انگلستان، در سطح بین‌‌المللی توانست گوی سبقت را از دیگر رقبا برباید. (الرفاعی، 1377، ص16) در 1970م. در خارج از بریتانیا دارای هشتاد و هفت دفتر نمایندگی بود.( www.bmsu.ac.ir) در همان سال 1970م. خبرنگارانش در صدوهشتادوسه کشور و سرزمین پراکنده بودند.و در دهه هشتاد میلادی صد و چهل و هفت کشور تحت پوشش این خبرگزاری قرار داشت. (اسمیت، 1364، ص170) مهم‌ترین و وسیع‌ترین خدمات خبرهای این خبرگزاری که در زمینه موضوعات اقتصادی و مالی می‌باشد در بیش از شصت کشور جهان فعالیت می‌کند. (www.bmsu.ac.ir) بیش از شش هزار و پانصد روزنامه، مشترک این خبرگزاری می‌باشند. (اسمیت، 1364، ص170)، بیش از چهارصد ایستگاه رادیو و تلویزیونی از این خبرگزاری، خبر دریافت می‌کنند. دارای دو هزار کارمند عادی، سیصد و پنجاه خبرنگار تمام وقت و هشتصد خبرنگار آزاد است. (اسمیت، 1364، ص170) روزانه دو میلیون کلمه خبر و تفسیر به سراسر دنیا مخابره می‌کند. (www.bmsu.ac.ir) - این خبرگزاری در زمینه جعل و تحریف وقایع و جریان‌های انقلابی و رویدادهای مهم جهان سوم دارای پیشینه‌ای طولانی و از تخصصی ویژه برخوردار است. - در حال حاضر این خبرگزاری وابسته به وزارت امور خارجه انگلستان و در خدمت سیاست‌های استعماری این کشور می‌باشد. - آدرس اینترنتی خبرگزاری رویتر عبارتست از: (http://today.Reuters.com) 5. خبرگزاری تاس اهم مطالب پیرامون این خبرگزاری عبارتست از: (www.bmsu.ac.ir) - تاس خلاصه سه کلمه روسی (آژانس تلگرافی شوروی) و مهم‌ترین خبرگزاری روسیه است. - این خبرگزاری، وارث با واسطه نخستین آژانس خبری تلگرافی روسیه است که در 1894م. تأسیس شد. - در 1925م. تأسیس شد و تأمین کننده اصلی اطلاعات کشورهای سوسیالیستی بود. - بر خلاف چهار خبرگزاری یاد شده دارای پوشش خبری گسترده‌ای نیست و برای کسب اخبار خارجی به خبرگزاری‌های امریکایی و اروپایی وابسته است. - روزانه صد و پانزده هزار کلمه خبر به سراسر جهان مخابره می‌کند. - سیزده هزار مشترک در خارج از شوروی (سابق) داراست. - در صد و ده کشور خارجی خبرنگار دارد. - پانصد و شصت کارمند حرفه‌ای دارد. (اسمیت، 1364، ص170) - هشتاد کشور جهان را تحت پوشش خبری دارد. - آدرس اینترنتی خبرگزاری تاس عبارتست از: (http://www.tass.net/) 6. خبرگزاری شینهوا: (www.Isna.ir) - در سال 1931م. تحت عنوان خبرگزاری چین شروع به کار کرد و در 1937م. به شینهوا تغییر نام داد. - بزرگ‌ترین مرکز جمع‌آوری اخبار و اطلاعات چین است. - مقر اصلی شینهوا در پکن است و اولین شعبه خود را در 1948م. در خارج از چین به راه انداخت. - دارای بیش از ده‌هزار نیروی انسانی است. - دارای پنج اداره منطقه‌ای به شرح زیر و به تعداد قاره‌های دنیا می‌باشد و هر اداره می‌تواند مستقیماً اخبار خود را منتشر کند. 1. اداره منطقه‌ای آسیا و اقیانوس آرام (واقع در هنگ‌کنگ)، 2. اداره منطقه‌ای امریکا و امریکای لاتین (واقع در مکزیکوسیتی)، 3. اداره منطقه‌ای قاره آفریقا (واقع در نایروبی)، 4. اداره منطقه خاورمیانه (واقع در قاهره)، 5. اداره منطقه‌ای پاریس (که برای مخاطبان فرانسوی‌زبان اخبار و گزارش‌های خبری تهیه می‌کند. - صد و هفت اداره خبرگزاری در سراسر جهان وظیفه جمع‌آوری اطلاعات از سایر کشورها و توزیع اطلاعات درباره چین را بر عهده دارند. - به صد و سی کشور دنیا اخبار و اطلاعات و تصاویر خبری مخابره می‌کند. - دارای سی و یک اداره در چین (به تعداد استان‌ها) می‌باشد. - صاحب امتیاز بیش از چهل روزنامه و مجله است که بعضی از آنها عبارتند از شینهوا دیلی‌تلگراف، بولتن اخبار خبرگزاری شینهوا (به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، عربی و روسی)، اخبار مرجع (که به صورت روزانه چاپ می‌شود)، اطلاعات اقتصادی روزانه، روزنامه امنیت چین، روزنامه امنیت شانگهای، هفته‌نامه اسپرت اکسپرس، هفته‌نامه آوت لوک( )، دوهفته‌نامه تفسیر چین، ماهنامه جهان، ماهنامه گزارش‌های چین، ماهنامه جهان عکس، هفته‌نامه امنیت سرمایه‌گذاری، فصلنامه عکس چین و سالنامه چین که به دو زبان چینی و انگیسی منتشر می‌شود. - این خبرگزاری به هفت زبان دنیا (چینی، انگلیسی، فرانسوی، روسی، اسپانیایی، عربی و پرتغالی) خبر و اطلاعات منتشر و مخابره می‌کند. - این خبرگزاری یک شبکه انتقال دارد که شامل ماهوا‌ره‌های ارتباطاتی و اینترنتی است. یک سامانه ارتباطاتی ایجاد کرده است که بر اساس آن پکن به عنوان مرکز اصلی و هنگ‌کنگ، نیویورک، پاریس و لندن به عنوان مراکز فرعی انتقال عمل می‌کنند. این سامانه کل سرزمین چین و بیش از صد کشور و منطقه را تحت پوشش دارد. - روزانه چهارصد هزار کلمه متن خبری در چین منتشر و مخابره می‌کند. - همچنین روزانه چهارصد هزار کلمه خبری به سراسر جهان مخابره می‌کند. - سالانه بیش از چهارصد عنوان کتاب توسط چاپخانه این خبرگزاری به چاپ می‌رسد. - آدرس اینترنتی خبرگزاری: http://www.Xingua.org تعداد کلماتی را که طی یک روز توسط پنج خبرگزاری مزبور به مناطق مختلف جهان مخابره و منتشر می‌شود در نمودار 5 ملاحظه می‌کنید. نمودار 5: تعداد کلمات مخابره شده در روز توسط خبرگزاری‌ها( ) به غیر از شش خبرگزاری بزرگ که در مقیاس جهانی به گردآوری و توزیع خبر و تفسیر و گزارش خبری می‌پردازند، سایر کشورها معمولاً دارای یک خبرگزاری، آن هم در سطح ملی می‌باشند که کم و بیش وابسته به دولت است. وظیفه اصلی خبرگزاری‌های ملی، کسب خبرهای داخلی و خارجی برای مطبوعات و رسانه‌های کشور و ارسال خبرهای کشور به دیگر کشورهای جهان می‌باشد. غیر از خبرگزاری‌های ملی در بیشتر سازمان‌های منطقه‌ای و فراملی، مانند سازمان کنفرانس اسلامی، اوپک و جنبش عدم تعهد، سازمان‌هایی به عنوان خبرگزاری پیش‌بینی شده است.( www.bmsu.ac.ir) ولی از لحاظ گستره و مقیاس عمل، هیچ کدام به جز خبرگزاری شینهوا در مقایسه تعداد کلمات مخابره شده در روز (در حدود هشت میلیون کلمه)، به پنج خبرگزاری بزرگ دنیا نمی‌رسند. نتیجه‌گیری ساختار قدرت